آ مئریکا – ایران مناسبتلرینه ئوتری بیر باخیش

 ( بیرینجی حیصصه)

1850-جی ایلده آمئریکانین ایلک تجارت  گمیسی فارس کورفه زینه داخیل اولور. منطقه یه گلن ینی قوناقین گلیشیندن انگیلیسلر چوخدا ممنون دئیلدیرلر.1856-جی ایلده ایران ایله آمئریکا آراسیندا ایلک تجارت موقاویله سی باغلانیر. بو زامانلار قاجارلارچوخ احتیاطلا داورانیردیلارو  چالیشیردیلار کی باشقا بیر خاریجی قدرتین کمکی ایله  ئوزلرینی بریتانیا قارشیسیندا معیین درجه ده قوروسونلار. ایران-آمئریکاآراسینداباغلانمیش ایلک موقاویله نین گریشینده بئله یازیلردی : قاجارلار ئوز دنیزلرینی دوشمنلردن قوروماق نامینه بو موقاویله نی امضألایرلار. ایلک تجارت موقاویله سینین آردی ایله دین و مدنیت سیاستینی ده چوخ اینجه لیکله یوروتمه یه   چالیشیرلارو بوسیاستی  آذربایجاندان یوخلاماغا باشلایرلار. اورمیه ده دین مبلیغ لری و کشیشلرین نماینده لری  مکتبلر دائر ادیر و رسمی صورتده فعالییته باشلایرلار. سونرالار همداندا،تبریزده وتهراندا همن مکتبلرین  ئوزه کلرینی دائر ادیرلر. تاسفله بعضی موسلمانلارمسئله نین آردینا وارمادان ئوز دینلرینی ده یشیب خریستین( مسیحی) دینینی قبول ادیرلر، آمما چوخدا مسئله نین اوستوندن کئچمه دن عموم موسلامانلارین  اعترازی ایله ئوزله شیب و همن مکتبلرین فعالییتینه سون قویولور.

              1879-جو ایلده آمئریکانین ایلک حربی گمیسی فارس کورفه زینین ایستی سولاریندا اوزمه یه باشلائیر.تجارت وحربی گمیلرین منطقه یه گلمه لری ،تجارت و دیپلماتیک موقاویله لرین باغلانمالاری مختلیف یوللارلا انگیلیسلرین و روسلارین  اعتراضلاری ایله راسلاشیر. طبیعی دیر آمئریکانین منطفه یه گلیشی ینی سیاسی-حربی و اقتصادی رقیبین گلیشی کیمی قبول ادیلمه لی وبو سببدن ده قوجا استعمارین تشویشه دوشمه سی باشادوشولمه لی ایدی. 1883-جو ایلده ایلک آمئریکا دیپلماتی تهرانا گونده ریلیر. بونونلادا ایران- آمئریکا مناسبتلری رسمآ فورمالاشیر.اگر بو زامانا قده ر منطقه ده انگیلیس-روس آراسیندا سیاسی-اقتصادی   مبارزه بوو یا دیگر فورمادا حاکم ایدیسه  ،آمئریکا دیپلماتینین گلیشی بو جوتلویه بویوک تاریخی ضربه ایدی. منطقه ده یاشایان میللتلر کهنه استعمار سیاستینده ن اولدوقجا یورقون ایدیلرو بونون عکسینه اولاراق گنج و قدرتلی آمئریکا دؤولتی منطقه یه ینی شعار ایله”خلاص ادیجی” گلمیشدی. بو ژزست ایله گلیش ، ایرانین آغیر اقتصادی-اجتماعی بهرانی، گئری قالمیش شاهلیق اوصول اداره سی و بیر سیرا دیگر عامیللرئولکه ضیلالیلارینی ،سیاسی قاباقجیلارینی و ینیله شمه طرفدارلارینی حرکته گتیریر.1891-جی ایلده تنبه کی حرکاتی بویوک بیر قیاما چئوریلیر. بو اویانیش و قیام بیرباشا کهنه استعمار و رژیم علیهینه یؤنه لمیشدیر .

1906-جی ایل آزادیخاهلاین دمکراتیک پارلامنتار اداره إتمه اصولوئوز نتیجه سینی وریر. مشروطه حرکاتی آذربایجان تورکلرینین باشچیلیغی ایله حیاتا کئچیریلمیشدیر. ایران دؤولتچیلیک تاریخینده ایلک دفعه ایدی کی دمکراتییانین یارانماسینا و بر قرار اولماسینا جهد گؤستریلیردی. بؤتؤن دینج سعی لره باخمایاراق ارتجاعنین هجومو ایله مشروطه حرکاتی مغلوب اولور. مشروطه حرکاتینین مغلوبیتینده دقت چکن مسئله ادور کی منطقه ده کی بؤیؤک دؤولتلردمکراتیک حرکاتی دئیل،ارتجاعنین طرفینده اولموشدولار.

1908-جی ایلده مای آینین 22-سینده ویلییام دارسی ایرانین بی طرف منطقه سینده ” مسجدی سلیماندا” ایلک نفت قویوسونوکشف ادیر. نفت قویوسونون تاپیلماسی ایرانین گئو-سیاسی و اقتصادی اهممیتینی داهادا آرتیریر. بونونلادا منطقه ده کی بویوک دؤولتلرین ئؤز ماراقلاری اوغروندا مبارزه داها کسگین صورتده جریان ادیر . انگیلیسلرچالیشیردیلار بؤتؤولؤکده ایران اراضیسینه نظارت ائتسینلر. نفت قویولارنین سایی آرتدیقجا اونلارین آراسینداکی مبارزه قاباریق فورمادا شیدُتلنیر.

1920-جی ایلده قاجار سلاله سینین مغلو بییتی وانگلیسلرین واسطه سی ایله رضا پهلوی نین حاکمییته گتیریلمه سی یوخاریدا آدی چکیلن مبارزه نین نتیجه سی ایدی. پهلوی رژیمینین حاکمییته گلمه سی ایران دؤولتچیلیک قورولوشوندا  ینی بیر قارا صحیفه نین آچیلماسی، غیردمکراتیک و شووینیستی دؤشؤنجه نین دؤولت ایدیالویا سینا چئوریلمه سینین ایلک آددیمی ایدی. “واحید دیل” و “واحید ملت” دؤشؤنجه سینین اساسی رسمییت تاپیر. بونونلادا ایراندا ملتلرحقوقونون پوزولماسینین اساسی قویولور. شیخ خزعلین رهبرلی ایله خوزستان حرکاتی،محمد تقی خان پسیانین رهبرلی ایله خراسان حرکاتی،میرزا کوچوک خانین  رهبرلی ایله  گیلان حرکاتی،بختیاریلر، قاشقایلار،تورکمانلار،ایسمایل سیمیتکونون رهبرلی ایله کوردؤستان حرکاتی و نهایت آذربایجاندا شیخ محمد خیابانین رهبرلی ایله آزادیستان ملی حوکومتینین داغیدیلماسی  ملی حقوقلارین پوزولماسینین بارز نمونه سیدیر. ملی حرکاتین مقلوبیتیندن سونرا 1922-جی ایلده آمئریکانین ایلک مالیه متخصیصی دکترآرتورمیلیسپوگ ایرانا تشریف بویورور. 1928-ده ایکی دؤولت آراسیندا گئنیش حجملی تجارت مقاویله سی امضالانیر.همن مقاویله ایران-آمئریکا مناسبتلرینین گنیشلنمه سینده اهمییتلی درجه ده رول اوینایر. بو زامانلار ایراندا نفت قویولارینین سایی سرعتله آرتیر، بئله کی 1932-جی ایلده ایران نفت استخراجی ئؤزره دؤنیادا بئشینجی یری توتور. نفتین گلیری رضا شاهی داهادا مغرورلاشدریر.

 دیکتاتورپان ایرانیستی سیاستینین اساسینی قویماق اؤچؤن 1933-ایلده رسمی صورتده امر ادیر کی بوندان سونرا ” پارس” سؤزؤنؤن یرینه ” ایران” سؤزؤ ایشله دیلسین. ایاق او یره اوزادیر کی ،پست و تلگراف اداره سینه امر ادیرکی : خاریجه گؤنده ریلن مکتوبلار بؤتؤویوکده گئری قایتاریلسین و “پارس” سؤزؤنؤن یرینه “ایران” سؤزؤ رسمی له شدیریلسین. آمما دیکتاتورون بئله ژزستلرینه باخمایاراق 1941-جی ایلده ایران ایکی هفته عزضینده مؤتفیقلرطرفیندن اشغال اولونورو رضا شاه ایسه سؤرگؤنه گؤنده ریلیر. اونون یرینه تجربه سیز گنج 21 یاشلی اوغلو محمد رضا مؤتفیقلرین واسطه سی ایله حاکمییته گتیریلیر. محمد رضانین حاکمییته گتیریلمه سی بویوک قدرتلرین آرخاداکی سیاسی-اقتصادی مبارزه لرینین روانشی ایدی . قوجا آتا ایله گنج اوغولون سیاسی حاکمییتلرینین یر ده یشدیریلمه سی فاکتیکی اولاراق کهنه وقوجا استعمارین سیاسی-اقتصادی و حربی میدانین گنج وقدرتلی آمئریکا دؤولتینه اودوزماسی کیمی قلمه وریلمه لی ایدی. آچیغجاسینا اعتراف اتمه سه لرده طبیعی دیر بئله زنگین منطقه نین الدن وریلمه سی انگیلتره اؤچؤن نه تکجه اونودولماز آجی خاطیره دیر،عین حالدا بویوک سیاسی ایتگیدیر وزامان زامان همن مؤقعییتی قایتارماق اؤچؤن مختلیف یوللارا ال آتیرلار. هر حالدا بئله حسابلاماق اولار کی یؤیؤک بریتانیا ایله آمئریکا آراسیندا بوگونده آدی چکیلن منطقه ئؤزره کهنه سیاسی رقابت دوام اتمکده دیر. 

آمئریکا هر طرفلی محمد رضا پهلویدن حمایه دارلیقا باشلایر. پرل هاربورا هجوم ائتمکله فاکتیکی اولاراق آمئریکا ایکینجی دؤنیا محاربه سینه داخیل اولور. بوندان سونرا فارس کورفه زیندن زاگروس والبرز داغلادرینا قده رمدافعه خطی یاراتماق آدی آلتیندا اوتوزمین(30000 ) نفر آمئریکانین اردو عسگری ایرانا داخیل اولور. همن اردونون اؤچ اساس وظیفه سی آشاغیداکیلاردان عبارت ایدی :

1-    ایران اردوسونون تعلیمی؛

2-    روسلارا لازیمی کمکلری گؤندرمکده ایران حکومتی ایله همکارلیق مسئله سینی؛

3-    ایران ژاندرمرسی ایله همکارلیق مسئله سینی.

آمئریکا اوردوسونون باشچیسی سرهنگ نورمان شوازرکف ایدی.( قید الونمالیدیر کی آذربایجان میلی حکومتینی مغلوب اتمک مقصدی ایله 1946-جی ایلده شاه قوشونلارینین تبریزه هجومو زامانی و1991-جی ایلده مؤتفیقلرین عراقا هجومو زامانی صحرا طوفانی عملیاتینا ژنرال نورمان شوارزکف رهبرلیک ادیردی). البته انگیلیس و شوروی قوشونلاری 16 آی آمئریکا اودوسوندان اول ایرانا گلمیشدیرلر.

محمد رضا شاه آمئریکا یا آرخالاناراق فارس کورفه زینده ژاندارم  رولونو حیاتا کئچیریر. بئش ایل حاکمییتنینده ن کئچمه سینه باخمایاراق1946-جی ایلین دسامبر آیندا آذربایجان تورکلرینین میلی حکومتینی وحشی جه سینه مغلوب ادیر. آذربایجان تورکلرینین کمکی ایله یارانمیش کوردستان ملی حکومتی ده شاه قوشونلاری طرفیندن مغلوب ادیلیر. آذربایجانا و کوردوستانا هجوم إده ن شاه قوشونونا آمئریکالی سرهنگ نورمن شوارزکف باشچیلیق إدیردی.   

آری واردیر….