(بیرینجی بؤلوم)
ایضاح:
سون واختلار «مدرنیزمین چاغداشلیغی» باشلیقی آلتیندا یاییلان کیتاب بیر نئچه دانیشیقلا برابر مدرنیزمین مختلف قاتلاری باره ده یازیلان مقاله‌لری ده اؤزونده یئرلشدیریر. تبریزین طب علملری دانشگاهی‌نین نظری آلتیندا یاییلان تورکجه- فارسجا «سارای» درگیسی‌نین بو اؤزل نشری «افشین شهبازی»نین امه‌یی سایه‌سینده ۳۰۲ صحیفه ده ایشیق اوزو گؤروبدور. کیتابا داخیل ائدیلن دانیشیقلار آراسیندا « ادبیات جامعهنین، تنقیدایسه ادبیاتین ایچ آیناسی‌دیر» عنوانلی دانیشیق ایستر حجم (۵۵ صحیفه)، ایسترسه‌ده دانیشیقدا ایره‌لی سورولن فیکیر اعتباریله خصوصی یئر توتور. افشین شهبازی بو دانیشیغی تانینمیش آذربایجان شاعری و «ایشیق» سایتی‌نین امکداشی حسن ریاضی(ایلدیریم)لا آپاریبدیر. افشین شهبازی دانیشیقدان اؤنجه بئله یازیر:
«حسن ریاضی(ایلدیریم) ۱۳۳۷جی ایلین بهمن آییندا آنادان اولموشدور. ۱۵ یاشیندان ادبیات، اؤزللیکله آذربایجان ادبیاتی ایله ماراقلانیب، شعر یازماغا باشلاییر. سونرالار تهراندا طب اؤیرنجیسی اولاراق عینی زاماندا ادبیاتلا ایلگیلی ییغینجاقلاردا، او جومله‌دن اوستاد حبیب ساهرین حضوری اولان ادبی محفیلده اشتراک ائدیر. انقلابدان سونرا نشر اولان «یولداش» درگیسی‌نین سردبیر یاردیمجیسی اولور. حسن ریاضی بیر چوخ قورولتایلارین او جومله‌دن صباحی قورولتایی‌نین دبیری و ساهرین ۱۰۰ ایللیک قورولتایی‌نین قوروجولاریندان و آپاریجیسی اولموشدور. تانینمیش ادبیاتشوناس، شاعر و تنقیدچی ۱۳۸۲جی ایلدن «آذری» درگیسی‌نین باش یازاری، ایللردیر «توت آغاجی» وئبلاگیندا یازیلارینی نشر ائدیب؛ هابئله «ایشیق» سایتی‌نین هئیت‌تحریریه عضوی اولاراق چالیشمالارینا داوام ائتدیریر.»
«ایشیق» – آذربایجان ادبیات و اینجه صنعت سایتی بو دانیشیغین اورژینال متنینی یئنی‌دن یایماقلا، آدی چکیلن کیتابا داخیل ائدیلن مقاله‌لری و دانیشیقلاری اونلارین موللیفلری‌نین اجازه‌سی شرطیله یئنی‌دن یایماغا حاضیردیر.
«ایشیق»
ادبیات جامعهنین، تنقیدایسه ادبیاتین ایچ آیناسی‌دیر (بیرینجی بؤلوم)
س- بئله نظره گلیر کی بیزده شعره اوز گتیرن چوخدور. آنجاق نثر اولدوقجا آز یارانیر. (بئله دئمکده شعری آشاغیلاماق قصدیم یوخدور؛ ساده‌جه ندن‌لرینی اؤیرنمک ایستردیم). بئله بیر باخیش‌دا وار کی نثر گلیشمیش توپلوملاردا یارانیر. شعر ایسه دیکتاتورلوقدان قوپور. سیز بونا نئجه باخیرسینیز؟
ج- ایلک اؤنجه بو ده‌یرلی ایشینیز اوچون سیزه چوخ منتدارام و اوغورلار آرزولاییرام. باجاردیغیم قده‌ر سؤاللارینیزی جوابلاندیرماغا چالیشاجاغام. دوغرودور، ایندی شعره اوز گتیرن‌لرین سایی چوخدور. بو تکجه بیزیم دؤورموزه، بیزیم ادبیاتیمیزا خاص اولان بیر خصوصیت دئییل؛ عمومیتله دونیا ادبیاتیندا دا بئله‌دیر. یاخشی بیلیرسینیز کی شعر نثردن چوخ- چوخ قاباق یارانیبدیر. شعرین یاشی، دئمک اولارکی اینسانین یاشی قده‌ردیر. بونوندا اصیل سببی اودور کی شعرین کؤکو اینسان دویغولاریندان سو ایچیر. اینسان دویغولاری‌ایسه مختلیف، الوان و چئشیدلی‌دیر. چونکو طبیعت عالمینده، جامعه‌‌ده، فردی و شخصی ایش‌لرده اوز وئره‌ن هر بیر حادیثه، ایلک اول اینسان دویغولارینی قیدیقلاییر؛ اونلاری اویادیر؛ عاطفی بویالارلا بویاییر؛ اینسانی رقته گتیریر وسونرا سؤز صنعتینه، داها دوغروسو شعره چئوریلیر. بئله‌لیکله ده شعر یارانیر. منجه، شعرین ابتدایی و ایلکین نوعلری بئله یارانیبدیر. بیر ده کی شعر موسیقیسی و بدیعی تصویرلرینین ییغجاملیغی ایله اینسان ذهنینده راحاتجا یئر سالیب، قالابیلیر. بو سببدن هر بیر جامعه‌‌ده ادبیاتا قدم قویانلارین چوخو شعرله ماراقلانیر و اوره‌ک سؤز‌لرینی بو فورمادا داها راحات ایفاده ائده بیلیر و خالق ایسه اونلارلا راحات اونسیت تاپا بیلیر. آنجاق بو وضعیت شعر و ادبیات و جامعهنین ایسته‌تیک ذوقونون اینکیشافی اوچون کافی دئییل و بورادا بیر سانتیمالیسم، بیر دایازلیق وار. بوگون بیز بئله دایاز، جانسیز و آشاغی سویه‌لی اوزدن ایراق شعرلره مجازی فضالاردا تئز- تئز راست گلیلریک. آنجاق زامان–زامان شاعیر‌لرین حیات تجروبه‌‌سی، بدیعی باجاریغی آرتدیقجا شعرلری ده درینلشیر؛ مودروکلشیر و دویغو ایله دوشونجه‌نین وحدتیندن چوخ یؤنلو شعرلر یارانیر. دوشونجه گوجو شعرده اوستونلوک قازانیرسا شعر درینلشیر. اوخوجو و شاعیر داها دریندن دوشونمه‌یه احتیاج دویور.
نثره گلدیکده، اونون ساحه‌لری ده چوخدور و فورمالاری و ژانرلاری دا مختلف‌دیر. بدیعی نثرین ده کؤکو قدیمدیر. اونون شیفاهی فورماسی‌نین یاشی چوخدور. ناغیل‌لارا، افسانه‌لره، داستان‌لارا و اوسطورهلره و داها چوخ اوزاق زامانلارا گئدیب چاتیر. بیزیم شیفاهی – ادبی ایرثیمیزین باش اثری «آنا کیتابیمیز» دده قورقود، عالیم‌لرین فیکیرینجه ۱۳۰۰ ایل بوندان اول یازی‌یا کؤچورولموش. اوندان بو یانا چوخلو اثرلر یارانیبدیر؛ اما یئنی فورمالی بدیعی نثر اثرینه گلدیکده، اونون تاریخی دئمک اولارکی ۱۹ینجی عصرین ایکینجی یاریسیندان میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نین«آلدانمیش کواکب‌لر» حئکایه‌سی ایله باشلاییب، گونوموزه قده‌ر چوخ ده‌یرلی و قالارغی حئکایه‌لر، رومانلار یارانیبدیر.
دوزدور، شعر و نثر همیشه قاپالی جامعهلرده یاخشی اینکیشاف تاپا بیلمه‌ییب. نثر اینکیشافی داها آرتیق مدنی اینکیشاف‌لا باغلی‌دیر. بو یئنی صنعت نوعلری، یعنی حئکایه و رومان مطلق مدنیلشمیش و مودئرنلشمیش جامعه‌‌‌لرین محصولودور. رومان و حئکایه بئله جامعهلرده یاخشی اینکیشاف ائدیبدیر. من شعری ده بو شرایطدن آییرماق ایسته‌میرم. آنجاق «شعر دیکتاتورلوقدان قوپور» ایفاده‌سی ایله ده راضیلاشا بیلمیرم. دیکتاتورلوق سیاسی بیر‌سیستئم‌دیر. او سیستئم بوتون یارادیجیلیقلار و دوشونجه‌لر و آزادلیقلارلا ضیددیر. صنعت ایسه آزاد بیر شرایطده گول آچار، استثنالاری نظره آلماساق. منیم سؤزوم بورادا تام جامعه‌‌دن گئدیر. دیکتارلوق جامعهلرده ده ادبیات یارانیر؛ یارادیجیلیق قاداغا گؤتورمز. یئر آلتی سولار کیمی‌دیر نثر، شعر، قاپالی جامعهلرده ده اونلار یارانیب، یاییلیب اؤز یوللارینی تاپارلار. آنجاق شعرین اؤزللیک‌لرینه گؤره او نثردن داها تئز یاییلیر و اوخوجولارا چاتیر و…
س- یارادیجیلیغین اساس‌لارینی نده گؤرورسونوز؟ منه ائله گلیر کی بو گون بیزده یارادیجیلیق چوخ آزدیر. اَن آزیندان شعردن سونرا باشقا ژانرلاردا بئله گؤرونور. ائله‌دیرمی؟
ج- هر بیر یارادیجیلیغین اساسی استعداددیر؛ استعدادی بئجه‌رن زحمت. یارادیجلیق، او جومله‌دن ادبی- بدیعی یارادیجیلیق، استعداد و زحمت طلب ائده‌ر و ال وئریشلی ادبی محیطده چیچک‌لنر.
بیردهکی بوگون بشریتین قازاندیغی اوغورلار صنعتکارا داها آرتیق لازیمدیر. قاباقجیل فیکیرلر، اونون یول‌لارینا بیر گونش کیمی ایشیق سآچمالی‌دیر. او گونشه کؤنول وئرمه‌لی، اونون عشقی ایله همیشه حادیثهلرین اؤنوندن گئتمهلیدیر. ایده‌آل‌لی صنعتکار همیشه حادیثهلرین بطنینه واریر، اؤز اؤن گؤروملری، اوزاق گورنلییی، نیک‌بین‌لییی ایله انسانلیق یولوندا ایشق ساچیر، گله‌جک یول‌لاری ایشیقلاندیریر. یارادیجیلیق مسئولیت‌لی بیر ایشدیر. یارادیجی زامان، خالق، وطن و اینسانلیق قارشیسیندا جوابده‌دیر؛ اونون جوابده‌لیگی یارادیجیلیق استعدادیندان، صنعتیندن و حیات آمالیندان آسیلی‌دیر. آمال‌سیز صنعتکار حیات یول‌لاریندا هر آددیمدا بودره‌یر؛ یول‌لار آیریجیندا مات قالیب، آزار؛ دائما ال-آماندا اولار؛ سئلده بوغولانلار کیمی اللرینی چؤر- چوبه آتار؛ حیاتیندا یانمامیشدان صنعت چیراغی سؤنر. او تکجه اؤزگه‌لرینی تکرار ائتمکله و ساختا فیکیرلری قوندارما طرزده ایره‌لی سورمک‌له و سؤز اویونو ایله اؤز دایازلیغینی دولدورماق و اؤز یارامازلیغینی و عیب‌لرینی اؤرت- باسدیر اائتمه‌یه چالیشارکی بئش – آلتی گون شاعیر/یازیچی آدینی داشییا بیلسین. بو اوزدن ایراق شاعیر/ یازیچی‌لار اثرلری دوغولمامیش اؤلمه‌لیدیرلر. آمال، آنا سودو کیمی‌دیر. آمال بیر صنعتکارا هاوا کیمی، سو کیمی واجیبدیر. آمال دئدیکده من هانسی‌سا بیر سیاسی فیکری، سیاسی مکتبی نظرده توتمورام. آمال یعنی وارلیغین معناسی، حیاتین جوهری. یئر اوزونده بشر ساییلان بیر وارلیغین دونیادا قازاندیغی معنا، تاپدیغی ایشیق، یولونون مشعلی، عؤمرونون هدفی، اینسان گؤزه‌للییی‌نین ذیروسی…
منجه هر بیر یارادیجی، دویغو و دوشونجه‌لرینی، ایده‌آللارینی، دونیا گؤروشونو بیر سؤزله اؤز منلییینی، یاراتدیغی اثرلرینده عکس ائتدیرمک‌له، اؤز صنعتینده فردی اوسلوبونو یارادا بیلیر. آنجاق، صنعت اثری تکجه یارادیجیسینین شخصی حیسلری چرچیوه‌سینده قورونوب قالسا، زامان سوزگجیندن کئچیب، گله‌جک نسیل‌لره چاتا بیلمز. صنعتکار اینسانلارین اوره‌ک‌لرینده‌کی گیزلی حیس و هیجانلاری اویاداراق، اونلارا ایسته‌تیک دویوملار آشیلاییب و دوشونجه‌لرینی اوخشامالی‌دیر. بو سعادته، حیاتی دریندن قاورایان، اینسانلارین حیات تجروبه‌لریندن اؤیره‌نن، اونلاری منیمسه‌ین، هامینین گؤردوکلرینی باشقا یؤندن گؤروب و گؤستره بیلن شاعیرلر نائیل اولا بیلیرلر. آنا دیلیمیزین گؤزه‌ل مئلودیاسی، آخارلی دئییم طرزی، چوخ معنا چالارلی سؤزلری‌نین دوزومو، توخونوشو ایله، صمیمی، جاناسینر بیر طرزده، حیس و هیجانلارینی میصراعلارا چئویریب باشقا اوره‌ک‌لره آخاراق، کؤنول‌لری اوخشاییب و اوخوجونون، دینله‌ییجینین معنوی وارلیغینا هوپا بیلیرلر. هر بیر اصیل صنعتکارین، اؤزونه مخصوص صنعت دونیاسی وار. بو بدیعی دونیا، او صنعتکارین «من»نین، آرزو و امید‌لریندن توخونموش، دویغو و دوشونجه‌لریندن هؤرولموش، حیاتدان، طبیعتدن آلدیغی تأثراتدان یوغرولموش بیر عالمدیر. او عالمین گئنیشلییی، اسرارانگیزلییی، یارادیجی تخیلونون گوجوندن، شعورونون زنگینلییی، اوره‌یی‌نین گئنیشلییی، حساسلیغی، باخیشلاری‌نین اوزاق گؤرنلییندن؛ بیر سؤزله یارادیجی شخصیتی‌نین اؤزونه مخصوص‌لوغوندان آسیلی‌دیر. بدیعی تاپینتی‌لار، بدیعی دوشونجه و دویغولار، بدیعی بویالارلا دولغون بیر عالمده؛ عمومی‌لشیرلر، بدیعی حقیقته چئوریلیرلر و صنعت اثرلری کیمی یارانیرلار.
یارادیجی تخیّولو، حیسلری، فیکیرلری، آرزی و ایده‌‌‌آللاری اؤزونه مخصوص بیر گوج‌له گؤزه‌للیک و ایسته‌تیک سؤزگه‌جیندن سوزوب، اونلاری بدیعی تظاهور فورماسی اولان تصویرلر، مئلودی‌لر، … جیزگی‌لر… صورتینده، صنعت اثرلرینه چئویریر. بو اثرلر یارادیجی اوره‌ییندن یول آلیب و صنعت سئورلرین اوره‌یینه ساری آخیر.
بدیعی اثرلرین مضمون و محتواسی و اونلاردا عکس اولونان حیات حقیقت‌لری نه قده‌ر عمومی‌لشمیش حیس‌لردن و دویغو و دوشونجه‌لردن تؤره‌نیرسه و بدیعی پارلاقلیغی و آیدینلیغی نه قده‌ر گوجلو اولورسا، اونلارین تاثیر داییره‌سی ده گئنیش‌لنیر و باشقالارین اوره‌یینده یول تاپماسی آسانلاشیر بدیعی اثرین اوزون عؤمورلویو، انسانلارین معنوی عالمینه یول تاپماسی ایله علاقه‌داردیر. خالقین مالینا چئوریلن اثر، نسیلدن- نسیله معنوی آمانات کیمی تاپشیریلیر و یاشادیلیر.
س-دونیا اثر‌لری‌نین اؤز تورکجه‌میزه چئوریلمه‌سی، ادبیاتیمیزین گلیشمه‌سینده نئجه رول اوینایا بیلر؟ بو گون دونیا ادبیاتی‌نین اؤز دیلیمیزه چئوریلمه‌‌سینی نئجه گؤرورسونوز؟ بو چئویرمه‌لر سیزی قانع ائدیرمی؟ یاخشی اثرلریمیزی دونیایا چاتدیرماق اوچون ترجومه ائتمه‌ییمیز گرکیر. هر ایکی آذربایجاندا اَن آزیندان اؤز آنا دیل‌لریندن باشقا بیر دیلی یعنی روس و فارس دیل‌لرینی ده بیلن چوخدور. آنجاق بیزده، بلکه بونا آشاغی سویه‌لی بیر ایش کیمی باخیلیر. ندن بیزده بئله-بئله ایشلر چوخ آز گؤرونور؟
ج- ترجومه مدنیت‌لر آراسیندا باش وئره‌ن ان مهم حادیثه‌لردن بیری‌دیر؛ مدنیت‌لر دائما اینکیشاف ائتمکده‌دیر. ترجومه مدنیت‌لر اراسی آلیش – وئریش‌دیر. مدنیت‌لری بو آلیش وئریش‌سیز تصور ائتمک مومکون دئییل. خصوصی ایله ادبی ترجومه‌لر. ادبی ترجومه دیلی زنگینلشدیریر؛ اونا یئنی – یئنی ایفاده فورماسی، سؤز بیرلشمه‌لری، کلمه‌لر آرتیریر. ترجومه، یئنی بیر نفس کیمی ادبیاتی طراوتلندیریر. بو باخیمدان، ترجومه ایله مشغول اولان ادبیاتچی‌لارین ایشلری عوض‌سیزدیر؛ دیل و ادبیاتا اولان خیدمتلری تقدیره لاییق‌دیر. دونیانین بیر چوخ اینکیشاف ائتمیش دیل‌لری ترجومه واسیطه‌‌سی ایله بوگونکو وضعیته چاتا بیلیب‌لر. بیر نئچه دیل، دیل‌لر آراسیندا کؤرپو کاراکترینی داشییر. مثلا انگلیس دیلی بیرینجی نوبه‌ده، روس، آلمان، فرانسه وعرب دیل‌لری ایسه ایکینجی سیرادا. بو دیل‌لر بیر چوخ میللت‌لرین ادبی – مدنی موبادیله‌سینده مهم رول اویناییر. بیز انگلیس دیلی واسیطه‌‌سی ایله دونیانین بوتون علمی- مدنی ساحه‌لری ایله باغلانیریق. فارس دیلی واسیطه‌‌سی ایله دونیا ادبیاتی و باشقا اینسانی علملری ایله تانیش اولوروق. ترجومه ادبیاتلار آراسیندا همیشه اولوب و اولاجاق. ادبیاتلار ترجومه‌سیز اینکیشاف ائده بیلمز. سیز فارس ادبیاتینا باخین؛ بو یوز ایلین ایچینده ترجومه فارس ادبیاتی‌نین فورمالاشماسیندا عوضسیز رول اویناییب. فارس ادبیاتینی ترجومه‌سیز تصور ائتمک مومکون دئییل. ترجومه اولمالی‌دیر؛ اورژینال دیلدن اولسا چوخ یاخشی‌دیر؛ ادبی – بدیعی دیلیمیزین اینکیشاف و فورمالاشماسی اوچون دیلیمیزه چوخ واجیبدیر: سو کیمی هاوا کیمی. ترجومه‌سیز ادبیات، سویو کسیلمیس باغلار کیمی سارالار، سولار.
ترجومه‌چی‌لرین بؤیوک وظیفه‌لری و اولدوقجا بؤیوک مسئولیت‌لری واردیر. مبدأ دیل ایله مقصد دیل‌لرینی یاخشی و یاردایجی صورتده بیلمه‌لی‌دیر‌لر. اونلار ترجومه ائتدیک‌لری ساحه‌یه دریندن بلد اولمالی‌دیرلار. ترجومه‌چی‌لرین یوکسک سویه‌ده بیلیک‌لری اولمالی‌دیر. عموم خالق دیلینی ادبی – بدیعی دیلی اولدوقجا مکمل بیلمه‌لی‌دیر‌لر. اونلارین یارادیجیلیق قابلیت‌لری اولمالی‌دیر.
بیزه، فارس، روس، کورد، تورک و هر هانسی بیر دیلدن ترجومه واجیبدیر. بونلارا خور باخانلار ترجومه‌نین نه اولدوغونو باشا دوشمورلر. البته بوردا یوکسک سویه‌لی ترجومه نظرده توتولور.
بیر ده کی دونیادا باشقا دیلده یازیلان و یارانان اثرلرین هامیسی دونیا دیل‌لرینه ترجومه اولونمور. اولونورسادا یاخشی قارشیلانمیر. ترجومه اولان اثرلرده یوکسک و درین معنا، دولغون مضمون، بدیعی جهتدن یئنی- یئتکین اولمالی‌دیر. بیرده کی دونیادا تبلیغ اولونان اثرلرین آرخاسیندا دؤولتلر، بؤیوک اقتصادی قوروملار، اجتماعی اوجاقلار، سیاسی جریانلار دایانیر. تاسفله بیز بونلارین هامیسیندان محروم قالمیشیق. بیزیم آرخامیز، دایاغیمیز یالنیز و یالنیز خالقیمیزا، دیلیمیزه، ادبیاتیمیزا، وطنیمیزه و اینسانیلیغا اولان سئوگیمیزدیر. سئوگی بؤیوک وار- دؤولت‌دیر. بوتون گوج‌لر، قدرتلر سئوگی قارشیسیندا باش اگمیشلر. بیز اؤزوموز یاخشی اثرلریمیزی دونیا دیل‌لرینه چئویرمه‌لی، اونلاری یایمالی‌ییق. اؤزوموز اؤزموزو ترجومه ائتمه‌لیییک. بیرده کی هله‌لیک اؤز یازیچیمیز، شاعیریمیز، ترجومه‌چیمیز اولمالی‌ییق. قوی هله‌لیک خالقیمیز بیزی آنسین و آنلاسین؛ بیرگون اولار دونیا دا بیزی آنار. «دونیا شاعیری!!» اولماغی ماراقلی‌لارینا بوراخین، قالسین!
س- دئمک اولار کی سون ۳-۴ یوز ایلده بیزده فضولی، نسیمی یارانمادی. ملا پناه واقف، حکیم هیدجی و باشقالاری وار بو مدت‌ده؛ آنجاق هئش زامان فضولی کیمی بیر شاعیر داها گلمهدی. بو فارسلاردا دا بئله اولدو. حافیظ‌دن سونرا بو سویه‌ده شاعیر گؤرونمور. بیر بؤیوک بوشلوق یاراندی. بو شعرین اؤلومو دئمک ایدی، یوخسا باشقا ندنلری وار؟
ج- بعلی، بئله‌دیر. آدلارینی سایدیغینیز بو داهی‌لر آز- آز دوغولورلار. داهی‌لری زامان یئتیریر؛ زامانلا آیاقلاشان خالقلارین ایچیندن باش قالدیریرلار اونلار. مدنیت‌لرین اؤزولو، مایاسی، ادبی- بدیعی فورماسی یئنیلشدیکجه اینسانلارین بدیعی ایسته‌تیک دوشونجه‌لرینده‌ده ده‌ییشیک‌لیک‌لر اوز وئریر، اونلارین وارلیقلاریندا دا یئنیلیک‌لر عمله گلیر و بو یئنیلیک‌لری کیمسه تام معنادا تمثیل ائدیرسه، اونلار یاشامالی، قالمالی و دوها ایشیقلارینی صنعت یولچولارینا سآچمالی اولورلار. جامعه‌‌لر، اینسانلار، مدنیت‌لر و ادبیاتلار دائما اینکیشاف و گلیشمه‌ده‌دیرلر. یئنی بیر فیکیر، دوشونجه طرزی یاراندیقدا، اونون ادبیاتی دا یارانیر و بو یئنی ادبیاتی تمثیل ائده‌ن شاعیر و یازیچی‌لار اؤز دؤور‌‌لری‌نین مدنیتی‌نین ذیروه‌سینده دایانارکن، اوجا گؤرونورلر. اونلارین شؤهرتی، سسی چوخ – چوخ اوزاقلاردا سسلنیر و اوزون زامان او مدنیت داخیلینده یاشاییر؛ اونو تمثیل ائدیر؛ اونا گوج وئریر. مثال اوچون: بیزیم، غزلده «صابر»ه‌جن «فضولی» کؤلگه‌سی شعرمیزدن اسکیک اولمامیشدیر. فضولی بؤیوک بیر دؤورون میثیلسیز شاعیری‌دیر. داها دوغروسو عرفانی شعرین ذیروه‌‌لری‌نین بیری‌دیر. «واقف» زامانی ائله بیر شرایط یارانیرکی اؤلکه‌ده خالقین اؤزونو تاپماسی باشلانیر. واقف‌دن قاباق خالق ادبیاتی سارایلارا یول تاپسادا، آنجاق اوزون سورمه‌میشدیر. واقف شعری، دئمک اولارکی کلاسیک شعر ایله عاشیق شعری‌نین قوووشاغیندان عمله گلمیش بیر شعر نوعودور. گونوموز قده‌ر اونون ایزینی ایزله‌مک اولار. بؤیوک صابر دئموکراتیک فیکیر‌لرین، دوشونجه‌لرین، آیدینلانمانین، شرقین جهالت یوخوسوندان اویانماسی‌نین شاعیری‌دیر. او «میرزه فتحعلی»، «میرزه جلیل»، «اوزئیر حاجی‌بئیلی»لر، آذربایجانین یئنی مدنیتی‌نین تمل داشلارینی قویان و بو مدنیتی یوکسک سویه‌یه قالدیران بؤیوک دوهالار اولموشلار. بونلاردا اؤز دؤورانلاری‌نین ائولاد‌لاری‌دیرلار. بوگونکو مدنیتیمیز اونلارین قوردوغو تمل اوزه‌رینده اینکیشافینا دوام ائتدیریر. اونلارین آردینجا، اونلارجا بؤیوک شاعیر، حئکایه‌چی، رومانچی، ادبیاتشوناس و مطبوعاتچی آذربایجان ادبیاتیندا عرصه‌یه گلیبلر. بونلارین آرسیندا دونیادا تانینانلاری دا آز دئییل.
س- نیظامی‌دن توتموش فضولی، م. ف. آخوندزاده، ج. م. قلیزاده‌یه قده‌ر دونیا ادبیاتینا وئردیییمیز پایلاردیر. آنجاق بیزده مسآله بیراز گئجیکه‌رک بهره وئریر؛ یعنی دئمک اولار کی بیز بو اثرلری بیراز گئج دونیایا چاتدیرا بیلیریک. بونون ندنلری ندیر؟ آذربایجان ادبیاتیندا دونیایا وئره بیله‌جک اثرلر یارانیب‌می؟ یارادیجیلیق باخیمیندان آذربایجان ادبیاتی‌نین اَن زنگین دؤورو هانسی زامانلار اولوب؟
ج- ادبیاتیمیزین مین ایللیک تاریخینده‌ده زنگین دؤور‌لری اولوب، بیرینجی دؤورو دئمک اولار کی دده قورقود بویلارینین یازی‌یا کؤچورولوب، ادبی دیل فاکتی کیمی ادبیات تاریخیمیزه باشقا یؤن وئرمه‌سی‌دیر. سونراکی دؤورلر هله تاریخده لازیمی قده‌ر آرانیب، اؤیره‌نیلمه‌ییبدیر. «حسن اوغلو»نون غزل‌لری گؤستریر کی او دؤوره قده‌ر دیل و ادبیات قاورامی اینکیشاف ائتمیش بیر مرحله‌ده‌دیر. یعنی حسن اوغلو ایله ادبیات تاریخیمیز باشلانمیر. حسن اوغلودان الیمیزه چاتان بیر نئچه اثر گؤستریر کی دیل یئتگین، ایفاده‌لر دولغون، سؤز‌لرین معناسی آیدین و غزل بیچیمی‌ده اولدوقجا اینکیشاف ائتمیش فورمادادیر؛ وزن ده آخیجی و اوره‌یه یاتیملی‌دیر. منجه بونو ادبیات آراشدیریجیلاریمیز داها دریندن آراییب – آراشدیرمالی‌دیرلار. «نسیمی»، «قاضی برهان الدین» دؤور‌لرینده دیلیمیز داها اؤز ادبی فورما‌سینی تاپمیش، معناجا چوخ زنگین و دولغون و زمانه‌نین فلسفی- عرفانی فیکیرلری ایله زنگینلشمیش بیر ادبیات‌دیر. بو ادبیاتین ذیروه‌سی ایسه «فضولی»دیر؛ ایشیغی قرنلر بویو آذربایجان شعری‌نین گونشی اولموش، اونو نورلاندیرمیشدیر. شیفاهی ادبیاتین یازیلی ادبیات ایله یاخین تماسی و قوووشما‌سیندان واقف شعری اورتایا چیخیر و یئنی مرحله آچیلیر شعریمیزده. آنجاق ۱۹ینجی عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلایاراق بؤیوک میرزه فتحعلی دوهاسی‌نین ایشیغی ایران و آذربایجان ادبیاتینا ساچیلیر و اونونلا یئنی بیر دوران آچیلیر. بو دؤوران دئمک اولار کی ۲۰۰-ه یاخین ایل‌دیر. بو ایکی قرن آذربایجان ادبیاتی‌نین بارلی بهره‌لی ایل‌لری‌دیر. بو ایل‌لرده دیلیمیزده حئکایه، پوئمالار، رومانلار، درام، ادبی تنقید، فلسفی اثرلر، ژورنالیسم ایرثی و چوخ سایدا بو کیمی اثرلر یارانیبدیر. دونیا ادبیاتی‌نین بوتون باش اثرلری هومئردن توتموش بوگونکو دونیا ادبیاتی‌نین نهنگ سیمالاری‌نین اثرلری آنا دیلیمیزه ترجومه اولونوب و اولونور. یئنی- یئنی اوسلوبلار ادبیاتیمیزلا یاناشی اینکیشاف ائدیر. دیلیمیزده یازیلان لوغت‌لر، ترمینولوژ‌ی سؤزلوکلری، ائنسیکلوپدی‌لر حیرت دوغوروجودور. بو دؤور آذربایجان ادبیاتی‌نین ان موکمل، ان اینکیشاف ائتمیش دؤورودور. دوزدور بونلارین چوخو او تایدا یارانیب؛ آنجاق، او تای بیزدن سیاسی- اقتصادی جهتدن آیری اولماغینا رغمن، دیلیمیز عینی‌دیر؛ بیر دیل‌دیر. دیل ساحه‌سینده‌کی قازانجلار‌ین بؤیوک بیر حصه‌سی، بیزیمکی‌لرین- ایران آذربایجانلی‌لارین- زحمتی سایه‌سینده الده ائدیلیبدیر. چونکی بو ادبیاتی یارادانلارین، قورانلارین، اینکیشاف ائتدیرن‌لرین چوخو ایران آذربایجانی مهاجیر‌لری اولوبدولار. میرزه فتحعلی، میرزه جلیل، صابر، میرزه ابراهیم، میرجلال، بالاش آذر اوغلو، پناهی ماکوئی و اونلارجا بونلارین تایی بو تایدان گئتمه‌دیرلر؛ ایران آذربایجانلی‌لاری‌دیر اونلار. نئجه کی صادق هدایت، جمال‌زاده، بزرگ علوی و یاخود هر فارس دیلینده یازان یازیچیلارین اثرلری، فارس ادبیاتی‌نین قاکتلاریدیرلار. بیز ایرانلی و آذربایجانلی‌لار اونلارلا دا اؤیونوروک. …. آردی وار