حسن ایلدیریم
)مقاله اختصارلانیبدیر(
دیل اجتماعی بیر وارلیق‌دیر. انسانلار، دیل واسطه‌سی ایله بیر ـ بیرلرینی آنلایـیر، باشا دوشور. بو باخیمدان دیل، اونسیت واسطه‌سی، تفکّور قالیبی، هم ده دونیانی درک ائتمه آلتی‌دیر. باشقا بیر سؤزله دئسک، انسانلار دیل واسطه‌سی ایله دوشونور، فیکیر‌لرینی تجسّوم ائدیر و باشقالاری ایله اونسیت‌ده اولور. دئمک، دیل انسان حیاتی‌نـین، انسان جمعیتی‌نین هم معناسی هم ده او وارلیغین انعکاسیدیر.
دیل، جمعیتین مالیدیر. جمعیت یوخدورسا، دیل ده یوخدور. انسان جمعیتی ایله دیل بیرگه یارانیب، بیرگه انکشاف ائدیب و بوگونگو وضعیته چاتیبدیر. انسانلارین حیات طرزی، دونیا گؤروشلری یالنـیز دیل واسطه‌سی ایله آیدین‌لاشا بیلر. دوز دئـییرلر کی، دیل جامعه‌نین گوزگوسودور. دیل ائله بیر میثیل‌سیز اجتماعی حادثه‌دیر کی، انسان جمعیتی‌نین الده اولونموش علمی– مدنی تجربه‌لرینی محافظه ائده‌ر‌ک، اونلاری یاشاتدیریر، انکشاف ائتدیریر. دیل واسطه‌سی ایله‌دیر کی، کئچمیش نسیل‌لرین بیلیک و تجربه‌لرینی ایندیکی نسیل منیمسه‌ییب، اؤیره‌نیر و گله‌جک نسیل‌لره چاتدیرا بیلیرلر. بئلهلیکله اجدادلارلا تؤره‌مه‌لر آراسیندا معنوی کؤرپو یارانیر.
دیلین کمکی ایله انسانلار علم، تکنیک و باشقا مدنی ثروت‌لری الده ائده بیلیرلر. دیلین وارلیغی ایله، مدنیت‌لر یارانیر. دیلین واسطه‌سی ایله مدنیت‌لر بوتون بشریتین مالینا چئوریلیر. یئر کوره‌سی‌نین ملیت‌لری، مدنیت‌لری، دیل واسطه‌سی ایله بیر ـ بیرلری ایله علاقه ساخلایا بیلرلر. علمی‌کشف‌لر، بدیعی صنعت اثرلری، فلسفی، اخلاقی نظریه‌لر و…دیل واسطه‌سی ایله دونیادا یاییلیر. بئله حال‌لاردا زامان و مکان‌لا علاقه‌دار اولاراق دیلین یازیلی شکلیندن داها گئنیش استفاده اولونور. جمعیتین علمی– مدنی حیاتینین انکشافیندا دیل قده‌ر باشلیجا رول اوینایان باشقا بیر اجتماعی وارلیق یوخدور.
هر بیر خالقین دیلی اونون، ملی اؤزونه مخصوص‌لوغونون تجسّومودور. او خالقین بوتون مدنی کئچمیشینی محافظه ائدن ان مهم واسطه، دیلدیر. پروفسور آغاموسا آخوندوون فیکیرینجه : « دیل بیر چوخ اجتماعی حادثه لردن فرق‌لنیر. دیل هئچ بیر حالدا عموم بشری اولماییب؛ دیل ملی سجیه داشیییب. دیل بیر اونسییت واسطه‌سی، فیکیرین ایفاده واسطه‌سی کیمی‌مختلف خالق‌لارین، ملت‌لرین دیلی کیمی‌موجوددور. هر دیلین اؤزونون سجیه‌وی خصوصیت‌لری وار .»
یئر اوزونده، چوخ ملت‌لر، خالق‌لار، قووم‌لار یاشایـیر. اونلارین اؤز یوردو، مدنیتی، عادت – عنعنه‌سی اولدوغو کیمی، اؤز دیللری ده واردیر. هر خالقین دوغما دیلی اونون « آنادیلی » ساییلیر. آنا دیلی، او دیلدیر کی، انسانلار اونونلا دیل آچیر، اونونلا دانیشیر، اونونلا یاشاییر، اونونلا اؤلورلر. بیزیم ده آنادیلیمیز، آذربایجان دیلیدیر. آنامیزین بطنینده آنامیزین قانی ایله، دویغولاری ایله بیرگه دامارلاریمیزدا دولاشیب. اونون سئوگی و محبّتی‌نین ایشیغیندا، بیزیم جانیمیزدا کؤک سالیب و دوغولارکن دوداق‌لاریمیزدا چیچکلنیب، لایلالارلا، نازلامالارلا، بوی آتیب و عؤمروموز اوزونو بئینیمیزین، اوره‌ییمیزین، ایش‌لریمیزین، آرزو و ایستک‌لریمیزین ترجمانی اولوب. دئمک بئشیک باشیندان – قبیر داشیناجان دویغو و دوشونجه‌لریمیزین بوتون چالارلارینی قلبیمیزین ان درین قات‌لاریندا گیزلنن احتراص‌لاریمیزی، هیجان و اضطراب‌لاریمیزی تجسّوم و ایفاده ائدیر. آغی لارلا، اوخشامالار بیزی سون منزیله تاپشیریر.
آکادئمیک میرزه ابراهیم اوو یازیر: « هر خالقین آنا دیلی، اونون ملی وارلیغینین، معنوی عالمی‌نین ایفاده‌سی‌دیر. بئلهلیکله هر دیل بیر خالقین، ملتین وارلیغینی بیلدیرن، قورویان ان مهم عامیل‌لردن بیری‌دیر . »
هر بیر خالقین، ملتین آنجاق بیر آنا دیلی واردیر. همین دیل، او خالقین و ملتین عمومی‌دیلی اولدوغو اوچون، او دیله عموم خالق دیلی دئییرلر. مثال اوچون بیزیم آنادیلیمیز، عموم خالق دیلیمیز آذربایجان دیلیدیر. بو دیل، آذربایجان خالقینین معنوی واری، و کیملییی‌دیر. عموم خالق دیلی ایکی مهم قولا آیریلیر: دانیشیق دیلی و ادبی دیل. ادبی دیل عموم خالق دیلی‌نین ان یوکسک فورماسیدیر. داها دوغروسو ادبی معیارلارین، اوسلوبلارین واسطه‌سی ایله فیکیرین دقیق، آیدین، سرراست و آنلاشیلان شکیلده ایفاده اولماسینا امکان یارادیر.
ادبی دیل، عموم خالق دیلینده، سئچمه، عوض ائتمه، آلینما، ایتیرمه، معیارلاشما عملیات‌لاری نتیجه‌سینده اوسلوب‌لار سیستمینه دوشور. بو عملیات‌لار اجتماعی ـ مدنی دییشیک‌لرله سیخ باغلیدیر. آنجاق هر بیر اوسلوب، دیلین ملی خصوصیت‌لری اساسیندا قورولور، تکمیل‌لشیر. آذربایجان دیلی انکشاف ائتمیش دیللر سیراسیندادیر. اونون دا یوکسک کئیفیته مالیک اولان ادبی دیلی واردیر.
دونیا خالق‌لاری ادبی دیللر واسطه‌سی ایله بیر ـ بیرلری ایله ادبی، مدنی، اجتماعی علاقه ساخلاییر و فیکیر مبادله‌سینه گیریشیرلر. بو مبادله‌لرده عالیم‌لر، یازیچیلار، مطبوعات ایشچی‌لری و معلم‌لرین و … بؤیوک رولو اولور. بو ساحه‌ده هئچ کیم خالق دیلی ایله یازیچی و شاعرلر قده‌ر باغلی اولمور. چونکی بدیعی سؤز صنعتی‌نین اساسی سؤز اوسته قورولور. سؤز اونلارین هم ایفاده آلتی، هم ده اثرلری‌نین جوهری، مایاسیدیر. اونلار سؤزه سویوق قانلی مناسبت بسله‌یه بیلمیرلر. سؤز شاعر ـ یازیچی اوچون دیری و جانلی بیر وارلیق‌دیر. اونلار اوچون سؤز چوخ معنالی، چوخ یؤنلودور. اونلار سؤزو بیلیر، دویور، لمس ائدیر، سؤزون رنگینی، عطرینی، چکی‌سینی سئزه بیلیرلر و سؤز یارادیجیلیغیندا بو قابلیت‌دن اولدوقجا یئرلی- یئرینده فایدالانماغی باجارا بیلیرلر. پروفسور توفیق حاجی‌یئو چوخ گؤزه‌ل دئییر: «او (سؤز اوستاسی)، سؤز ماتئریالینی یونور، جیلالاییر، صنعت فاکتینا چئویریر. اونو اوسلوبی داورانیش اوچون چئویک‌لشدیریر، حساس‌لاشدیریر.
یازیچی ـ شاعر بو استقامتینده یارادیجیلیق فعالیتی‌نی موافق بدیعی ـ اوسلوبی ایشله برابر ان چوخ ادبی دیلین خئیرینه یؤنلیر… ».
دونیانین بویوک یازیچیسی ماکسیم گورکی‌نین ایفاده‌سی ایله دئسک: «ادبیاتین اساس ماتئریالی سؤزدور. بیزیم بوتون تأثیرات‌لاریمیزی، دویغولاریمیزی، فیکیرلریمیزی فورمایا سالان سؤزدور».
دئمه‌لی: «یازیچینین ان عالی مقصدی سؤزله حیاتا کئچیر، بدیعی اثرین ان یوکسک مطلبی، علوی فیکیرلری سؤزله ایفاده اولونور. »
یازیچیلار، شاعرلر و هرهانسی بیر فیکیر آدامی، قلم صاحبی یوخاریداکی کیفییت‌لری ییه‌لنمک اوچون اؤز نطق مدنیتی‌نی انکشاف ائتدیرمه‌لی‌دیر. بونون اوچون، او دیلی دریندن، هر طرفلی اؤیرنمه‌لی و سؤزون سیرلر خزینه‌سینه یول تاپمالیدیر. چونکی دیلین داخلی قانونلارینی، اونون سؤز قورولوشو، سؤز بیرلشمه‌لری و جمله قورولوش‌لارینین سجیه‌لرینی اؤیرنیب، منیمسه‌مه‌دن، او دیلین گؤزه‌ل‌لی‌یینه، ایفاده‌لی‌لی‌ینه ییه‌لنمک امکان‌سیز‌دیر. هر کیم بو کیفیت‌لری اؤیرنیر و اونلاری منیمسه‌ییرسه، او آدام یوکسک نطق مدنیتینه صاحب اولا بیلیر.
هر ملتین، خالقین مدنی گؤستریجی‌لریندن بیری ده شفاهی – یازیلی نطق سانیلیر. نطق مدنیتی دیلین امکانلاریندان معاصر سویه‌ده استفاده ائتمک باجاریغی دئمک‌دیر. دیلین گؤزه‌ل‌لی‌یینی ایفاده‌لی‌لی‌ینی اوز دانیشیق یاخود یازیسیندا آیدین، آچیق، آخیجی، موسیقی‌لی شکیلده عکس ائتدیره بیلن هر بیر کیمسه یوکسک نطق مدنیتینه یییه‌لنمیش آدام اولور.
بوگون نطق مدنیتینه صاحب اولماق مدنی‌لیک معیارلاریندان بیری‌دیر. یوکسک مدنی نطق، معاصر ادبی دیلین انکشاف ائتمیش، معیارلاری ایله سس‌لشن اوسلوبلاری سیستمینده بوللورلاشان نطق دئمک‌دیر.
حؤرمتلی عالیم، پروفسور یحیا کریم‌وو یازیر: «کفایت قده‌ر سؤز احتیاطینا مالک اولان، اونون معناسینی بیلن، سؤزدن یئرلی ـ یئرینده، دقیق معنادا استفاده ائتمه‌یی باجاران آدامین نطقی آیدین، جاذبه‌لی؛ سؤزو چوخ چئویک اولماقلا سئحیرلی بیر عالم یارادیر. دیلین دیگر واحدلری آنجاق سؤزون وارلیغی شرایطینده یارانیر ».
هرهانسی بیر دیلی اؤیرندیکده، ایلک نووبه‌ده اونون سؤزلرینی، جمله‌لرینی، داها دوغروسو لغت ترکیبنی و دیل قورولوشو قایدالارینی اؤیرنیریک. بو قایدالار ایسه او دیلین اؤزونه مخصوص‌دور. دیلین وارلیغینی تأمین ائدن اساس قووه ایسه ائله بو قایدا – قانون‌لاردان عبارت‌دیر.
گراماتیکا( دیل قورولوشو قایدالاری) هر شئی‌دن اول، بو و یا دیگر بیر دیلین صرف و نحوینی، یعنی سؤزلرین سس‌لردن یارانماسینی، دییشمه‌سینی، بیرلشمه‌سینی، قانونا اویغون شکیلده موجود اولماسینی و فعالییت گؤسترمه‌سینی عکس ائتدیریر. بو معنادا گراماتیکا تمامی‌ایله سجیه‌وی خصوصیت داشییر. یعنی او دیلین اؤزونه مخصوص مکانیزمینی عکس ائتدیریر. دیلچی‌لییه گیریش کتابیندا اوخویوروق: «انسان فیکیرلرینین مادی دیل شکلینه دوشمه‌سی اوچون لغت ترکیبینده سؤزلرین معیین قایدا ـ قانونلار اوزره دیلین، «گراماتیک» قورولوشو ایله اوزلاشماسی واجب‌دیر. بونلار اصلینده سؤزلرین دییشمه‌سی، بیرلشمه‌سی واسطه‌سی ایله عمله گلیر، ائله بو معنادا دیلین لغت ترکیبی ایله اونون «گراماتیک» قورولوشو قارشیلیق‌لی علاقه‌ده اولور. محض بونا گوره ده دیل سیستیمینده هر بیر دیلین بیر شئی و «گراماتیک» قورولوشون ایسه باشقا شئی اولدوغونو دوشونمک البتّه سهودیر. «گراماتیک» قورولوش انسان فیکیرلرینین ماددی دیل جیلدینه دوشمه‌سینه، انسانلار آراسیندا اونسییتین عمله گلمه‌سینه کومک ائدیر. ».
هر بیر دیل، دانیشیق دیل سویه‌سیندن ادبی دیل سویه‌سینه یوکسلدیکجه، او دیلده یازیب-یارادان و اوخویانلاردا، او دیلین قایدا ـ قانونلارینی اؤیرنمه‌سینه جان آتیر. بو ایش‌ده، یعنی دیلین اؤیرنیلمه و اؤیردیلمه‌سینده دیلچی عالیم‌لرین کومه‌یی بویوک اولور. اونلار ادبی دیلین قایدا ـ قانونلارینی، آراییر ـ آراشدیریر. اونون سیستیمینی، قایداسینی، نظاملاییر و علمی‌اساس‌لار اوزره تنظیم ائدیر و بو یول‌لا دیللرین عمومی‌قانونو،هابئله عموم خالق دیللری‌نین، دیل قورولوشو قایدالاری سیستیملی صورتده یازیلیر.
ادبی دیلیمیزین ایشلنمه دایره‌سی گئنیش‌لندیکجه، اونون اؤیرنیلمه و اؤیردیلمه موضوعسودا آنا دیلینده یازان یازیچیلاریمیزی داها جدی شکیلده دوشونمه‌یه یؤنلتمیشدیر. بو اوزدن دیلیمیزین قورولوشو و صرف و نحوی‌نین چئشیدلی واحدلری ساحه‌سینده آراشدیرمالار آرتمیش و بیر چوخ مقاله و کتاب یازیلمیشدیر. بو اثرلرین داشیدیغی هدف‌لر باشقا ـ باشقا اولدوغو کیمی‌اونلارین مندرجه‌لری و علمی‌سویه‌لری ده مختلف‌دیر. مؤلف‌لری‌نین علمی‌بیلیییندن، مقصدیندن آسیلی اولاراق اونلارین متودلاری و آراشدیرما یول‌لاری و هدف‌لری ده آیری ـ آیری سجیه‌لر داشیییرلار. بو یازیلارین بعضی‌لری علمی‌نطقه‌یی نظردن دایازدیر. بعضی‌لری ایسه باشقا دیللرین ( عرب، فارس،…) قایدا- قانون‌لاری اساسیندا دیلیمیزی اؤیرنمه‌یه جان آتمیشلار. بو یانلیش آددیم‌لارا باخمایاراق بیر نئچه دیلچی عالیم طرفیندن دیلیمیزین قورولوش قایدالاری، او تایین آکادئمیک اثرلریندن قایناقلاناراق آکادئمیک سویه‌ده یازیلمیشدیر. بو عالیم‌لرین اثرلری چوخ اؤنملی اولسا دا، آنجاق هله ده ایران آذربایجانیندا، آنا دیلیمیزین قورولوش قایدالارینی، علمی‌اساس‌لار اوزره، ساده شکیلده ایضاح ائدن، معاصر اؤیردیجیلیک متودلارین یولو ایله ساده، ییغجام بیر دیلله اوخوجو کوتله‌لرینه آنلادان، اونلارین ایستک‌لرینی، احتیاج‌لارینی جدی صورتده اؤده‌مک مقصدی ایله یازیلان، عادی اوخوجودان دوتموش تا تجربه‌لی قلم صاحبلرینین یارارلاناجاغی بیر اثرین یئری بوش ایدی. بو بوشلوغون دولدورولماسی آنادیلیمیز ساحه‌سینده چالیشانلارین قارشیسیندا دوران ان اؤنملی وظیفه‌لردن بیری ایدی.
بو گون آرتیق انادیلیمیزین دیرچلیش واختی‌دیر. ادبی دیلیمیزین یوکسلیشی ایله ادبی ـ بدیعی اوسلوبلارین ایشلنمه قوه‌سی‌نین آرتماسی و احاطه دایره سی نین گئنیشلنمه سی ایله، چئشیدلی یازی نوع‌لری‌نین‌ده چوخالماسی طبیعی سسلنیر. بونا اعتبارن دیلیمیزین علمی‌ـ ایشلک رولونو هر طرفلی اؤیرنمک مسئله سی اؤنملی بیر موضوعویا چئویریلمیش دیر .
بوگون یاشلی قلم صاحب‌لریمیز سیراسینا، گنج و استعدادلی یازیچی و شاعر لرده قوشلوموشدور. بو سیرا گوندن – گونه سیخلاشیر و گوجلنیر. سون واختلار، دیلیمیزده اونلارجا رومان، حکایه لر مجموعه سی، ادبی ـ تنقیدی یازیلار، علمی‌ـ تدقیقی اثرلر یاییلمیشدیر. اجتماعی، تاریخی، مدنی ساحه لرین باشقاـ باشقا موضوعلاریندا چوخ بیتگین و دیرلی اثرلر یازیلمشدیر. فولکولور نمونه‌لری ایله برابرکلاسیک ادبی متن‌لر، دیوان‌لاردا گئنیش اوخوجو کوتله‌سی‌نین اختیارینا قویولموشدور. بو گون آنادیللی مطبوعاتمیز دا ماراقلی بیر دورومو یاشاماقدادیر: اونلارجا اؤیرنجی درگی‌لری، بیر نئچه فصلنامه، آیلیق، هفته‌لیک دیلیمیزده نشر اولونور . مطبوعات دیلیمیزین دایره سی و نفوذو گونو ـ گوندن آرتیر و گوجلنیر. ادبی دیلیمیزین ایشلنمه میدانی دا گئنیش‌لنیر. ایندی ادبی انجمن‌لرین، محفل‌لرین جلسه لرینده، اینترنت سایتلاریندا، وبلاق لاردا، تئاتر سالونلاریندا، تلویزیون کانال لاریندا دیلیمیزین ایشلنمه وضعیتی جدی بیر حال آلیبدیر. تأسف‌لر اولسون کی بئله بیر واختدا هله ده مکتب لرده آنا دیلیمیز تدریس اولونمور، هله‌دیر کی یوزلرله ضیالی و علم آداملاری‌نین « آنا دیلی میزین » اؤیرنیلمه‌سی بارده ایستکلری جاوابلانماییبدیر! بئله بیر حالدا ادبی دیلیمیزین اؤیرنیمله‌سی یازیچیلاریمیزین قارشیسیندا دوران ان بؤیوک و جدی مسئله لرین بیری دیر. چونکی، بو دیرچلیش و یوکسلیش آنلارنیدا ادبی دیلیمیزین گوجونون، زنگینلیی نین ،الوان لیغی و گؤزل لینی نین باش قالدیردیغی بیر واختدا، دیلیمیزده یازیب ـ یاردان قوه لر دیلیمیزین افاده لیک قابلیتینه ییه‌لنمک اوچون اونون لغت ترکیبینی، قورولوشونو، دریندن اؤیرنمه لی اولورلار. بئله حالدا اصیل ادبی ـ علمی‌متن لرله تانیش اولمادان، ایستر- ایستمز یانلیش مئیل لره توتولوب و باشفا تورک منشالی دیللره اوز توتمالی اولورلار. او دیللرین سؤزلری، سؤز بیرلشمه لری .سؤز یاراتما قایدالاری جمله قورما یول‌لاری ( شعورلو وشوعورسوز اولاراق ) بیزیم دیلده او یازیچی لارین اثرلری سیماسیندا اؤزونو گؤستریر.
یئنی ـ یئنی ادبی قوه‌لرین، قلم صاحبلرینین فعالیتی‌نین گرگینلشدییی و معاصر ادبی دیلیمیزده یازیب – اوخوما ماراغی‌نین آرتدیغی بیر واختدا، ادبی دیلیمیزه باشقا دیللردن سؤز و ایفاده آخیمی‌نین‌دا گوجلنمه‌سینه‌ده شاهد اولوروق. بو حادثه، قلم صاحبلرینین ادبی دیلیمیزله لازیمینجا تانیش اولمامالاری، چئشیدلی ادبی – بدیعی متن لرین الده اولماماسی و شخصی ماراق لار بئله بیر آخینا یول آچیر. البته بو آخینمانین باشقا بیر سببی ده شعورلو صورتده آنا دیلیمیزی،هانسی‌سا بیر دیلین لهجه‌سی، یاخود قالینتیسی کیمی‌قلمه وئرنلرایسه دیلیمیزی پوزقونلاشدیران بو آخینی، گوجلندیرمه‌یه چالیشیرلار. یئنی ادبی قوه لر بیلمه‌دن، ادبی دیلیمیزله تانیش اولمادان، تورکیه تورکجه سینه اوز توتورلار. آنجاق بیر پارا دیرناق آراسی عالیم‌لر بیله ـ بیله، شعورلو اولاراق دیلیمیزه یاماق اولان، اونو پوزغون حالا سالان سؤز و افاده لرله دولدورماغا چالیشیرلار. حتی تورکیه دیلی نین صرف و نحوینی دیلیمیزده اجرا ائتمک‌له‌هانسی‌سا اویدورما تورک دیلی یاراتماغا جان آتیرلار .اونلار، دیلیمیزین عادی و دوغما سؤزلرینی، سؤز ییرلشمه‌لرینی و علمی‌ـ ادبی اصطلاح لارینی تورکیه تورکجه سینده کی قارشیلیق لاری ایله عوض ائدیرلر . تورک دیلی نین سؤز قورولوشو و جمله قورولوشو قایدالارینی دیلیمیزه سوخماقلا دیلیمیزین گراماتیک قانونلارینی پوزارق اونو تورکیه دیلی نین قویروغو، یا ان آزی بیر لهجه‌سی کیمی‌گؤسترمک ایسته ییرلر. البته دیلیمیز بئله یاد تأثیرلرین نتیجه‌سینده پوزقونلاشما تهلکه‌سی ایله قارشیلاشسادا امینیک کی سارسیلمایاجاق یئنه ده گونو ـ گوندن چیچکلنیب، زنگین‌لشیب داهادا جیلالانیب و دونیانین ان مدنی دیللری سیراسیندا اولدوغو کیمی‌انکشاف ائده‌جک‌دیر.
ادبی دیلیمیزده خلل گتیرن، کوبودلوقلارین و عیبجرلیک‌لرین باشقا بیر تظاهروده فارس و عرب سؤزلری‌نین، یئرسیز ایشلیدیلمه سی دیر: دیلیمیزده فارس وعرب دیللری نین صرف ونحوی اساسیندا سؤزبیرلشمه لری و عباره لر دوزلدیرلرودیلیمیزین دوغما قایدا ـ قانون لارینی پوزاراق قوندارما و قوراما بیر دیل قوراشدیریر لار کی آدینی « دوه قوشو » دیلی قویماق اولار. چونکی بو یارامازلارین دیلینه نه فارس دیلی، نه عرب دیلی، نه ده کی آذربایجان دیلی دئمک اولار . بئله بیر دیل له اوخوجولار اؤزو یاخشی تانیش‌دیرلار. بو حادثه ایسه پهلوی شوونیست‌لری نین قالینتی‌لارینین تؤر- تؤکونتو‌لری‌ایله باغلی دیر.
بو خسته‌لیک‌لرین ان اساس سببلریندن بیری دیلیمیزین مکتبلرده تدریس اولونماماسی و ادبی دیلیمیزده متن‌لرین یاییلماماسی اولسادا، منجه بو حادثه اوزون ایللر اؤزونو، پهلوی شوونیست‌لری نین آنا دیلیمیزین بوغازنیا جایناغینی ایلیشدیریب، اونو بوغوب، یوخ ائتمک ایسته دیکلریندن آسیلی دیر .
ادبی دیلیمیزین انکشافینا مانع اولان ایرینتی‌لردن بیری ده ادبی دیلیمیزده افراط شکیلده یئرلیچی لیک مئیلی نین آرتماسی‌دیر، آذربایجان ادبی دیلی‌ایله یاخشی تانیش اولمایان، اونون کلاسیک و معاصر متن لرینی اوخومایان ،یالنیز شفاهی ادبی دیل ایله محدود صورتده تانیش اولان بعضی قلم صاحبلری، یاشادیق لاری بؤلگله‌لرین، کندلرین یئرلی سؤزلرینی یازیلاریندا یئرلی ـ یئرسیز ایشلتمه‌لری دیر. اونلاردا ادبی دیلیمیزین دوغما و ایشلیک سؤزلرینی بیلمه دن یئرلی سؤزلرله دیشییرلر. بو دیشمه لر بعضان ائله گولونج اولور کی، سؤز اویونوندان باشقا هئچ بیر شئیه اوخشامیر. آنجاق بو یول‌لا اونلار، ادبی دیلیمیزین پوزغونلوغونا یول وئریرلر. بئله حال‌لار دیلی بایاغیلاشدیریر. حتی اونو پارچالانما، بؤلونمه تهلوکه سینه گتیریب چیخاردا بیلر. بئله عیبجرلیک‌لر بو گون ادبی دیلیمیزین قارشیسیندا دوران ان جدی مانعه لردن دیر…….
منیم فیکیریمجه بو گون معاصر آذربایجان ادبی دیلی‌نین اؤیرنیمله‌سی بؤیوک اؤنم داشییر. آنا دیلین علمی‌و مئتدودیک صورتده اؤیردیلمه‌سی، دیلیمیزین دوغرو و دوزگون انکشافینا خدمت ائدیر. دیلیمیزین قانونا اویقونلاری، قایدالاری علمی‌یول‌لا درین و اطرافلی شکیلده بوتون اینجه‌لیک‌لری ایله اؤیرنیلیرسه، ادبی دیلیمیزین، شفاهی نطقمیزین افاده قابلیتی آرتیر، دیلیمیزین ایشلنمه دایره‌سی گئنیشلیر. اوخوجو کوتله‌سی‌نین شفاهی و یازیلی نطق مدنیتی یوکسلیر. اونلار باجاریقلا، ثمره لی شکیلده دیلین افاده امکانلاریندان، سؤز خزینه سیندن یارارلانیرلار. نطق‌لری روانلاشیر، جلب ائدیجی و تأثیرلی اولور . بونلارا ادبی دیلیمیزین، بدیعی ادبیاتیمیزین بؤیوک اوغورلار قازاناجاغینا امکان یارادیر….