نھضتيميزين دايره سى گئنيشله ييب اھميت کسب ائتديکجه دونيا ديپلپماتلارى و دونيا آزاديخواھلارینين اونا نسبت ماراق و توجهھى آرتماغا باشلادى، نھايت ايش او يئره گليب چاتدى کى، آذربايجان مساله سى بين الميللى شکيل آلاراق دونيا مطبوعاتى نين گونده ليک مؤوضوعلارى نين بيرينجى سينى تشکيل وئردى. بوتون دونيا راديولارى. مختليف ديللرده اؤلکه ميزين آدينى و نھضتيميزين جريانين سؤيله مکده بير- بيرينه سبقت ائتمگه چاليشديلار.
بونون البته جور – بجور علتلرى اولا بيلردى. آما بعضيلرى اوندان شورالار اتفاقى علئيھينه ايستيفاده ائتمگه چاليشيرديلار. بيزيم عقيده ميزه گؤره بو غدارانه و خاينانه سياست ايدى. اونلار بيزيم داخيلى دوشمنلريميزدن مدافيعه ائتمک مقصديله مسالهنى بو شکيله سالماغا جان آتيرديلار. حالبوکى آذربايجان نھضتى ايران اوچون تام معناسيله داخيلى بير ايش ايدى. ايران خلقى بو نھضتدن بؤيوک اميدلر گؤزله ديگيندن داخيلى و خاريجى مورتجعلر اونو بو افترالار ايله بوغماغا چاليشيرديلار. بعضى دوشمنلريميزده بيزيم بؤيوک ميلى حرکتيميزه گولونج اولاراق تجزيه نامى وئرمکله بوتون جماعتى بيزيم علئيھيميزه تحريک ائتمک ايسته ييرديلر. حالبوکى، داخيلى موختاريت مساله سى تجزيه دئمک دگيلدى. فيرقه ميز بو مساله نى ١٢ – شھريور اعلاميه سينده ” فدراتيو ” محکم دليللر ايله شرح وئريب، بئله بير احتيمالين و توجههين قاباغينى آلميشدى. حتا بيزيم نظريميزده فدراتیو اوصولو دا تجزيه دئمک دگيلدير. نئجه کى شھريور موراجيعتنامه سينده گؤستريليبدير اگر فدراتيو تجزيه دئييلسه ايدى، ائله ايسه آمئریکا جمھوريتلرى اتفاقى، سوييس مملکتى تجزيه ائديليب مرکزيتدن دوشموش مملکتلر حساب اولونمالى ايديلر.
ميلى محلى موختاريت، ديل مساله سى يا انجومن ايالتىيه وئريلن گئنيش اختيارارت مدعی لريميزين افترا آميز ادعالارینين خيلافينا اولاراق بير مملکتين تجزيه سى دگيل و دوغرودان دوغرويا بوتون خلقين دؤولت تشکيلاتيندا دخالتينى تامين ائتديگى اوچون مملکتده محکم و سارسيلماز بير وحدت ويجودا گلمهسينه سبب اولان ان اساسلى و تجروبه دن گئچميش دؤولتى بير تشکيلاتدير. باشقا جور تصوورى بئله ماحالدير. نه ائتمه لى کى، ميلى دموکراتيک نھضتلرى، شرقده مستعمره علاقه سى اولان بؤيوک دؤولتلرين ديپلوماتلارى گؤرمک ايسته ميرلر. اگر بو حرکتين آذربايجاندا، آذربايجان حدودلاريندا قالماسينا اينانميش اولسايديلار شايد او ولوله نى اورتايا سالمازديلار، نه ائتمه لى کى، نھضتلرين بير مملکتين سرحدى داخيلينده محدود قالماياجاغينى اونلار دا گون کيمى آشيکار گؤرمکده ديرلر. اونا گؤره اللرينده اولان حدسيز-حساب سيز وسيله لردن استفاده ائده رک بيزيم اوچون حيات- ممات مساله سى اولان ميلى حرکتيميزى بوغوب اورتادان آپارماغا چاليشيرديلار. ايش گئتديکجه مطبوعات و راديولاردان تجاووز ائديب، رسمى کيمى ” اعلا ” و ” تقى زاده ” بين الميللى ييغينجاقلارا يئتيشدى، خاريجى امپرياليستلرين قابلارينى يالاماقدا امتحان وئرن جيبلرينى دولدورموش خاينلر ماسکالارينى ييرتيب ايرانين داخيلى ايشى اولان نھضت مؤوضوعونو خاريجى اؤلکه لرين مداخيله سى ايله حل ائتمک ايسته ديلر.
بو ايسه ايرانین استقلال و تماميتينى رخنه دار ائتمک و ايرانين اھالیسينى اجنبيلرين حيمايه سى آلتينا تاپشيرماق دئمک ايدى. بو ايشين بو يئره گليب چاتماسى آذربايجان خلقينى عصبى لشديريدگى قدر ده اونلارين گؤزلرينى آچدى و اونلارا آنلاتدى کى، ايران ھيئت حاکيمه سينى تشکيل ائدن طوفئيلى عنصورلر، اؤز حاکيميتلرى نين پوزولماسينى حيس ائتديکده مملکت و ميلتى ده محو و نابود ائتمکدن چکينمزلر. اعلا و تقى زاده نين لندن و واشينگتوندا گؤردوکلرى ايشين معناسى بو ايدى.
آذربايجان خلقى بو عملدن چوخ آجى تجروبه لر آلدى، تھران مطبوعاتى ايسه بير نئچه مترقى روزنامه دن باشقا مساله نين ايچ اوزونو آچيب خلقه گؤسترمکدن خوددارليق ائتديلر. اونلارى خلقيميز اورگيندن قالخان دموکراتيک حرکت مرعوب ائتميشدى. يعنى بعضى مورتجع و ساتقين تھران مطبوعاتى دا تقى زاده لر و اعلالار کيمى اجنبى بويوندوروغو آلتينا گيرمگى، خلق حاکيميتينه و ميلت آزادليغينا ترجيح وئريريديلر. بيزيم فيرقه ميز گؤزل دوشونوردو کى، ايران آزاد اولماديغى تقديرده آذربايجان آزادليغى تامين اولونا بيلمز، چونکى فيرقه اول گوندن ايران داخيلينده اولماق شرطيله ميلى نھضتى وجودا گتيرميشدى. اونا گؤره مورتجع حکومتلرين يئرينى توتان قوام السلطنه کابينه سى نين باريشما دعوتينى قبول ائتدى. بو آياغا قالخميش خلق طرفيندن گذشت حساب اولونسا دا لازيمى بير گذشت ايدى. چونکى اولا بو واسيطه ايله يابانجيلارين ايران استقلالينى بوغماق اوميدلرى پوچا چيخدى. بو نھضتيميزى تجزيه و و ساير افترالار ايله لکه دار ائتمگه جان آتان خاين و پارازيت عنصورلرين سيلاحلارى دا اللريندن آلينيب، بوتون ايران جماعتینين قاباغينى توتان پرده ييرتيليب تار – مار اولماقلا نھضتيميز بوتون ايران اوچون ميلى دموکراتيک بير شکيل آلدى.
قوام السلطنه حکومتى ايله باشلاديغيميز موافيقتنامه نين ايران تاريخينده بؤيوک قيمتى واردير. بو واسيطه ايله دير کى، آذربايجان نھضتى ايران آزادليغى نين ضامينى نامى آلماق افتخارينى کسب ائده بيلدى . بو واسيطه ايله دير کى، بيره دن فيل ياراتماغا چاليشان ايمپريالست نؤکرلرى نين سؤزو قورتاريب. اؤز ايشلرى نين دالينجا گئتمگه مجبور اولدولار.
دونيادا ايکى طرفلى اولمايان بير حاديثه يوخدور، بو اصله گؤره دونيا مرتجعلرين علئيھيميزه قالديرديقلارى هياھونون دا مفيد طرفى واردير. بو هياھو نتيجه سينده بوتون دونيا بيزى تانيدى. ديل، آداب- روسوم و ميلى خصوصياتا ماليک اولدوغوموزو درک ائتدى. آذربايجان آدى بؤيودو، دوشمنليکدن خلقيميز ده بؤيوک استفاده ائده بيلدى.
ايش ھميشه بئله دير، ديرى ميلت، ھوشيار ميلت فداکارليغا حاضير اولان ميلت ھر بير تصادوفدن استفاده ائده بیلر. بو سؤز دوغرودور، بيزيم “عدو شود سبب خئير اگر خدا خواھد ” فارسلارين بير سؤزو واردير، دئييرلر کی “دوشمنلريميز دوشمنليک ائدرکن بيز اونلارين دوشمنليکلريندن فايدالى نتيجه آلديق”.
بو مساله يه ھئچ ده کيچيک باخماق اولماز، فارس متعصيبلرى ھميشه چاليشيرديلار دونيايا بيلديرسينلر کى، آذربايجانليلارين اؤزلرينه مخصوص ديل، ادبيات و خوصوصيتلرى يوخدور. بؤيوک نھضتيميز بو آخماقجاسينا اولان تبليغاتا سون قويدو . حتا بيزه سياسى سببلره گؤره مثبت نظرله باخماق ايسته مه ين آمريکا و اينگيليس مطبوعاتینين مھم قيسمتى حيس ائديب آنلادى کى، فارس متعصيبلرینین ادعاسى دوغرو دگليدي . آذربايجان خلقى نين اؤزونه مخصوص ديلى واردير، بو ديل فارس ديلى نين بير شعبه سى اولماييب تماميله آيرى بير ديل دير.
ھابئله آذربايجانليلارين طرز تفکور و آداب – معاشيرتى ھئچوجه ايله فارسلار ايله جور گلمز. بو خلق ترقى ائديب دونيانين معاصير خلقلرينه يئتيشمک اوچون اؤز ديلى، اؤز معاريفى، اؤز آداب و روسومى اوزه ريله ايرلى گئتمه ليدير
س.ج.پیشه وری
12 شهریور کتابی