رقیه کبیری
(«داود دوستار»ین حئکایه دیلینه بیر باخیش)
دیل، عومومیّتله، نیشانه‌لر أساسیندا قورولموش بیر دوزومدور. هر دیل، بیر لانگ langue کیمی‌نیشانه‌لر سیستئمی‌اولاراق اؤزونو شخصی دئییم یا پارول paroleدا گئرچک‌لشدیریر. هر شخصین فردیّتی‌له باغلی اؤزونه مخصوص اؤزل بیر دانیشیق دیلی وار. همین شخص باشقا اینسانلارلا علاقه‌ده، اؤز دانیشیغیندا عومومی‌نیشانه‌لردن بیر پارول (گفتار) کیمی‌فایدالانیر. تصوّور ائدین مثلا هر کس واحد بیر مطلبی باشقا اینسانلارین رسم‌الخطّیندن فرقله‌نه‌رک، اؤزونه مخصوص بیر رسم‌الخطی‌له یازیر. یازی‌نین مؤؤضوع و مضمونو اوْرتاق اولدوغوندا، آنجاق ایفاده‌لر بیر- بیرینه اوخشامیر. دیل ایستر فردی، ایسترسه توْپلومسال یاشامدا، علاقه و باغلانیش آراجیندن علاوه، فیکیر و دوشونجه اوْبرازی‌دیر. اگر دیلی یالنیز بیر آراج کیمی‌گؤتورسک، او زامان معناسی بو اولار کی، بیر یاندان دیل آدیندا بیر وسیله واریمیز، بیر ده بئیینده دوشونولن بیر دوشونجه. حال‌بو کی، دیل و دوشونجه بیر- بیرلریندن آیریلمازدیرلار. اینسان هر نه‌یی فیکیرله‌شیرسه، یالنیز اونو دیل قالیبیندا فیکیرلشه بیلر. کلمه‌سیز فیکیر و فیکیرسیز کلمه یوخدور. باشقا سؤزله دئسک، دیل اؤنجه وئریلمیش بیر قاب دئییل کی سونرا اونو معین بیر دوشونجه ایله دولدورموش اولاق. بورادا «ظرف» و «مظروف»، هر ایکیسی عئین زاماندا یارانیر. دئمک، فیکیرسیز دیل و دیل‌سیز فیکیر اولا بیلمز. دانیشیغا گلدیکده، دانیشیق، ایستر شیفاهی دانیشیق، ایسترسه مکتوب دانیشیق، دیلین اؤزلجه ایشله‌دیلمه طرزی‌دیر.
هر میللتین کولتورو مختلیف زمین‌لرده (علم‌ده، فلسفه‌ده، تکنولوژیده، صنعتده و سایره‌ده) دیل واسیطه‌سی‌له یارانیب و قوْرونور. آنجاق بورادا بیر سوآل قاباغا چیخیر: اگر دیل (بیر لانگ کیمی) اؤزونو پارولدا (شخصی دئییم‌لرده) گئرچک‌لشدیریرسه، اوندا بو قاتماقاریشیقلیغین ایچیندن نئجه اورتاق بیر دیل (معیار دیل) چیخارتماق اولار؟
معیار دیل، توپلومسال- اورتاق دیلدیر. بیر سؤزله، هر‌هانسی بیر توپلومدا یاشایان اینسانلارین‌هامیسی‌نین اورتاق و یئکونلاشمیش دیلی‌دیر. مکتب و یونیوئرسیته (بیلیم‌یوردو) درس‌لرینه عایید چئشیدلی قوْنولاردا یازیلمیش کیتابلا معیار دیل ایله یازیلیر. بیزیم آذربایجانا گلدیکجه، رسمی‌اولاراق تورکجه دیلده تحصیل آلمادیغیمیزا گؤره، بو توْرپاقدا تورکجه معیار دیلدن دانیشماق هله چتین ایشلردن بیری‌دیر. بو اوزدن نثر و اؤزللیکله حئکایه یازان یازیچیلاریمیزین- اؤزوم ده بو یازیچیلارا قاتیلاراق- روایت دیل‌لرینده بیر سیرا جیددی چاتیشمامازلیقلار گؤرونور. هر‌هانسی بیر یازی، معیار دیلده یازیلاندا، دیلین ساغلام قوُرولوشو قوْرونولمالیدیر. منجه، بیر حئکایه یازاری هر ایشدن اوّل دیلین ساغلام قوُرولوشونو بیلندن سونرا، اؤزو آگاهانه دیلی منیمسمه‌لی‌دیر. منه گؤره حئکایه ادبیّاتی‌نین – ایستر قیسا حئکایه، ایسترسه رومان- دیلی نه صِرف دانیشیق دیلی‌دیر، نه ده رسمی‌و معیار دیلدیر. اونون اؤزونه عایید تکنیک و قایدا- قانونلاری وار. هر یازیچی اؤز حئکایه‌سی‌نین مضمونونو اوْخوجویا چاتدیرماق اوچون، اؤزل دیله مالیک اولمالی و روایته اویغون، یارارلی دیل تکنیک‌لرینه أل تاپمالی‌دیر. یقین کی، تاریخی و اوسطوره‌وی بیر رومان یا بیر قیسا حئکایه‌نی، دانیشیق دیلی‌له یازماق مومکون دئییل. هر بیر قیسا حئکایه یا رومان زامان، مکان و پرسوناژلاردان آسیلی اولاراق، اؤزونه مخصوص اؤزل دیل ایله یازیلمالی‌دیر. شخصیت‌لرین کیملی‌ییی و دیل‌لری هر‌هانسی بیر روایتده اؤزل بیر لحن یارادیر. هر‌هانسی بیر حئکایه‌نین دیلی یازیچی‌نین یارادیجیلیغینا باغلی‌دیر.
هر حئکایه‌ده کلمه‌لر بیر- بیری‌نین کناریندا اوتوراراق، همنیشین‌لیک ائدیب، نیشانه‌لر واسیطه‌سی ایله اوخوجونون ذهنینده اؤزل اوبرازلار و معنالار یارادیر. یازیچی ایسه گاهدان راوی‌نین، گاهدانسا تک‌به‌تک شخصیت‌لرین دوشونجه‌لرینی قلمه آلیب، اوخوجویلا علاقه قوُرور. سس‌بیر و آخیملی سؤزلردن تشکیل تاپمیش جومله‌لر، سؤزسوز کی هر‌هانسی بیر روایتین گؤزللیینده أساس روْل اویناییر. هر بیر حئکایه‌ده چئشید- چئشید شخصیت‌لرین دیل‌لری اونلارین دوشونجه‌لریندن، یاش‌لاریندان، پئشه‌لریندن، جینسیت‌لریندن، صینیف‌لریندن، تحصیل‌لریندن، پسیکولؤژیک کاراکتئرلری و…دن قیدالانیر.
رومان یازیلیشیندا، آرقوْ دیلین تملینی قویان فرانسیز یازاری «لویی فردینان سلین» دئییر کی: «آرقو دیل، اینسانین فلاکت و بدبخت‌‌لییینی آنلاتماق اوچوندور، معیار دیل بو فلاکت‌لری اولدوغو کیمی‌اوخوجویا چاتدیرماقدا عاجیزدیر.»
هرچند دیل نیشانه‌دیرسه، بیر دئییمه گؤره «آرقو» دیل، بو اوزدن فوْرمال نیشانه قانونلارینی سایماماق و بیر حسابا گؤره، اؤزو، اؤز نؤوبتینده آنتی‌نوْرمچولوق نیشانه‌سی‌دیر. «سلین» کیمی‌گوجلو بیر یازار یوخاریدا صادالادیغیمیز سؤز ایله دیل قایدا- قانونلارینی پوْزماق فیکرینده‌دیر. بو فرانسیز یازارا گؤره معیار دیل جمعیّتین آشاغی قاتینداکی یاشاییشدان علاوه عشق، نیفرت، هیجان و اونون کیمی‌حیس‌لری چاتدیرماقدا عاجیزدیر.
بیزیم جغرافیایا گلدیکده، آذربایجان تورکجه‌سینده حئکایه یازارلار ایچینده، منجه داوود دوستار «سلین» یوْلونون لاپ دوزگون داوامچیلاریندان بیری‌دیر. دوستارین تبریز دئییمی‌‌ایله یازیلمیش بئش حئکایه‌سی، اؤزللیکله «نس آدامین قیدیغی گلمز» و «هوپبانا» حئکایه‌لرینین اینسانلاری توپلومون آشاغی قاتیندان اولدوقلارینا گؤره، یازیچی روایتده روْل اوینایان اینسانلارین آرقو دیللریندن فایدالانیب، اؤز روایتینی اوخوجویا چاتدیریر. سؤزسوز کی، هر‌هانسی صینیفین اؤزونه عایید آرقو دیلی وار. دوستار «نس آدامین قدیغی گلمز» حئکایه‌سینده یاشادیغیمیز جغرافیانین فرقلی صینیف‌لرینین خیلافکارلارینین آرقو دیللرینی زیندانین کیچیک بیر هؤجره‌سینده بیر یئره توپلاییب، اوخوجویا چاتدیریر. بو حئکایه‌نی اوخویاندا اوخوجو آرقو دیل واسیطه‌سی ایله بو هؤجره‌ده‌کی محبوس‌لارین فلاکت‌لی یاشاییشلارینی اولدوغو کیمی‌حیس ائدیر. دوستارین حئکایه‌لرینده «عسگر قفه‌چی»، «اَهبر بابیللی»، «عجم ایبرام»،«جام‌بُر حمید»، «خرزی»، «داش آتان» کیمی‌آدلار دا آرقو دیلیندن دوغولموش آدلاردیلار.
هوپپبانا حئکایه‌سینده اؤلوم قوْنوسو، یاشاییش کیمی‌حئکایه‌نین روایتینده اؤزل بیر رول داشی‌ییر. «آ قلی» اؤلو داشییان ماشینی ایله بیرلیکده بوتؤو بیر کاراکتردیر. ماشین ایله «آ قولی» بیر- بیرلرینی تکمیل‌لشدیریرلر. بیر دئییمه، «آ قولی»نین وارلیغی و اونون محلله‌ده‌کی ارزش- اعتباری اؤلو ماشینینا باغلی‌دیر. محلله‌ده یاشایان بوتون اینسانلاری «آ قولی»نین ماشینی‌له سوْن سفرلرینه یوْلا سالیرلار. «گئجه‌لر مکّه کفنلرینی أیینلرینه پیروب ائلیین‌لر» «قیتمیر ایبرام آغا»، «خاموستان خانیم»لا «مخوره ننه» و بیر ایکی قاری- قوْجانی قیراغا قویدوقدا، محلله‌نین دیگر اینسانلاری دا، «آقولی»نین ماشینینا مینمکدن چکینسه‌لر ده، گؤزلری دائیم اونون ماشینی‌نین دالیسیجادیر. هر سحر «آ قلی»نین ماشینینا راستلاشماغی و دالیجا هر بیری تک‌به‌تک صدقه صاندیغینا پول سالدیقلارینا رغما، آنجاق اؤلو داشییان ماشین محلله آداملارینا دوغمادیر: «ده‌ده‌م دیل آغزی دئییب کی، منی قولونون ماشینیینان آپارون قبیستانا یوخسا اوردا قریبسه‌لرم». ماشینین غئیبتی بئله محلله‌ده یاشایانلاری نیگران قویور. دئمک، اینسان یاشاییشین لاپ قیزغین چاغیندا بئله، اؤلوم کیمی‌بیر حقیقتی عاغلیندان چیخارا بیلمیر. توپلومون هر قاتیندا اولور اولسون، اؤلوم، یاشامین کؤلگه‌سی کیمی‌آددیم‌باآددیم اینسانی ایزله‌ییر.
روایتین آخیمیندا قهوه‌خانا ادبیاتی اوخوجونو ماراقلاندیریر. اوخوجو اؤلومدن علاوه قهوه‌خانایا عایید آرقو و غیرفوْرمال ادبیات ایله تانیش اولور. میثال اوچون، خومارلیق حالیندا دانیشان شخصین سؤزلری: «سنین دوخانییه‌دن نه باشین چیخیر، والیوم نه بیلیشن نه‌دی؟ پئیینی خونشاردان آیییا بیلمی، منه قلط چیخادیی». «سن داشما دسمالووا، دسمالووودا سال شَییته، دوخانییه ایشی چیچَح ایشینه بنزه‌مز، بونو آغیزدان چَکلَلَی، اونو بویوننان» و…
سلین آرقو سؤزلرله برابر روماندا تصویره چکدییی مکانلارین سس و‌های-کویونو ده اؤز روایتینده اوخوجونون قولاغینا چاتدیریر. آمما ندنسه دوستارین «هوپبانا» حئکایه‌سینده روایت اولونان فضالاردا سس چوخ آزاراق قولاغیمیزا ده‌ییر. هوپبانا حئکایه‌سینده‌کی قهوه‌خانادا یالنیز اینسانلارین دانیشیقلارینی ائشیتمک اولور. دانیشیقلار قهوه‌خانانین دوْغال سسینه غالیب گلیر. قهوه‌‌خانالاردا حاکیم اولان اؤزل سسدن، قلیان کوپونده قوُرولدویان سودان، هئچ اولماسا ایستیکان- نعلبکی‌نین چیققاچیق سسی بئله قولاغیمیزا ده‌یمیر. گاهدان ائله نظره گلیر «آ قلی»، «اهبر بابیللی» و… یالنیز آرقو سؤزلرینی بیر- بیری‌نین دالیسیجا دوزوب و حئکایه‌نی آرقو سؤزلرله ناخیشلاندیرماق اوچون قهوه‌خانایا گتیریلیبلر. گاهدان بو سؤزلرین دالبادال گلمه‌سی اوخوجونون ذؤوقونا توخونور. اوسته‌لیک، حئکایه‌ده تبریزین گؤبه‌یی ساییلان «گورجو» بازاری کیمی‌واقعی مکان روایت اولونجا، اوخوجو اوردا بیر- بیرینه قاریشمیش سس‌لری اؤزله‌ییرسه ده، هئچ نه ائشیتمیر. حئکایه‌ده هفته اوچو اونون جوما آخشامیسی ساییلان قهوه‌چی شاگیرد، یئره سَه‌ریلن آلت پالتارلاری‌نین شکلینی و رنگینی گؤروب، قیزلارا سؤز آتماقدان یورولوب، سؤزلری باشا چاتسا دا، «گؤزلری گیلاس دریب، سبته سالسا» دا، ندنسه گورجولر آغزینین هئچ بیر سسی اوخوجونون قولاغینا چاتمیر. من بیر اوخوجو کیمی‌بئلنچی واقعی مکانلارین تصویرینی حکئایه‌ده گؤرمکله برابر، همین مکانلاری بورویَن سس‌لرین عکس- صداسینی دا ائشیتمه‌ییم گلیر. هئچ اولماسا سؤز آتماقدان یورولموش خَکه تایی بئلینده گئدن قهوه‌چی شاگیردین قیزلارا آتدیغی سؤزلرین یئرینی، بو آرقو سؤزلری حاکیم اولموش حئکایه‌ده بوش گؤرورم. منجه، داوود دوستار کیمی‌یازیچینین باجاریغی وار همین مکانلارین سسلرینی ده اوخوجویا چاتدیرسین.
بو حئکایه‌ده منیم فیکریمی‌اؤزونه چکن بیر مسئله اولوب- اولماسا «قولاغی کسیک ونگوک» مسئله‌سی‌دیر. هئچ ده اینانیلماز دئییل کی، آز- چوخ بئینی‌آچیق بیر قهوه‌چی شاگیرد روایته گؤره بیر نقاشی کیتابیندا «ونگوک»ون «گونه‌باخان» اثرینی گؤروب، اوندان خوشلانیب، اؤز عالمینده اثرده اولان رنگلری «گورجولر» آغزیندا، یئره سه‌ریلمیش لیفجیک‌لرله توتوشدورسون. منه گؤره «ون گوک»ون قولاغینین کسیلدییینه گؤره قهوه‌چی شاگیردین دیلیندن دئییلن سؤزلر بو حئکایه‌ده یاماق کیمی‌گؤزه گلیر، یوخسا «گونه باخان» اثرینی بئینی‌آچیق بیر قهوه‌چی شاگیرد ده آیریلاری کیمی‌بیر نقاشی- موْدل کیتابیندا گؤره بیلمک مومکوندور.
آرقو دیلی مکان وزامانا باغلی اولان بیر دیلدیر. بو کیتابین روایت‌لرینین ایچینده، قهوه‌خانادا، گورجولر بازاریندا، تبریزین مرکزینده، زیندان هؤجره‌سینده و اونون کیمی‌مکانلارداکی گیزلی دیل یا آرقو دیل اینسانلارین گئرچک یاشامینی، اوسته‌لیک یاشاملارینا حاکیم اولان خشونتین راویسی‌دیر. بازار آغزیندا اینسانلارین ذهنلرینین گؤزو ایله ده‌لینن یئره دوزولموش ألوان لیفجیک‌لر، تصادوف اوزره صدمه گؤرموش قهوه‌چی شاگیرده جوربه‌جور داورانماقلار و… توپلومودا حاکیم اولان گیزلی خشونتلرین نیشانه‌لری کیمی‌سایخاش- سایخاش، آستاجا گؤز اؤنوندن سوزوب، کئچیب- گئدیرلر. آنجاق بو خشونتین نئجه‌لیینی حئکایه ادبیاتیندا آرقو دیل روایت ائده بیلیر.
داود دوستار هوپبانا کیتابینین حئکایه‌لرینده هر صینیفین اؤزونه عایید آرقو دیلیندن فایدالانیب دیلدن تؤره‌نمیش خشونتی گؤسترمکده چوخ باجاریقلی بیر یازیچی گؤرونور.
بونونلا بئله «هوپبانا» کیتابینین حئکایه‌لرینده آرقو سؤزلرین بعضا دالبادال یازیلماسی و یا گاهدان آشیری حدده بو سؤزلردن فایدالانماسی، اوخوجونو اینجیدیب داریخدیرسا دا، حئکایه‌ده گئدن دانیشیقلار، تبریز دئییمی ایله یازیلمیش فضالار و مکانلار بو توپلومون حاکیم کولتورونه، مدنیّتینه و ایقتصادی دورمونا دلالت ائدیر.
دوستار دا سلین کیمی‌آرقو دیلیندن فایدالانیب، حئکایه‌لرینده جمعیّتین آشاغی قاتینین یاشاییشیندا عشق، نیفرت، هیجان و یوخسوللوق و اونون کیمی‌حیس‌لری معیار دیلین ایقتیداریندان قورتاریب، بو حیس‌لری اولدوغو کیمی‌اوخوجویا چاتدیرماقدا باجاریقلی اولسا دا، املاء یالنیشلیقلاری اوخوجونو سینسیدیر. منه ائله گلیر دوستار بیر آنارشیست کیمی‌بو یالنیشلیقلارا گؤز اؤرتوب کئچمکله دوْلودان قورتولوب دامجی‌یا راست گلیر. اوسته‌لیک، لوئی فردیناند سلین آرقو دیلیندن فایدالانماق ایله فرانسانین معیار دیلینین مؤحکم قورولوشونا مئیدان اوخویوب، دوستار ایسه بیزیم یاشادیغیمیز جغرافیادا معیّن بیر معیار دیلی اولمایان آذربایجان تورکجه‌سینه میئدان اوخوماقدادیر.
نئچه ایل بوندان اوّل، (بو یازی یازیلدیغی زامان) بیر جلسه‌ده هوپبانا حئکایه‌سینی داود دوستارین اؤز دیلیندن ائشیدیب، املاء یالنیشلیقلارینی گؤرمه‌دن چوخ لذت آلمیشدیم. بونا باخمایاراق ایللردیر آذربایجان تورکجه‌سینده یازیب- اوخوماغا عادتیم وار، سون گونلرده یئنی چاپ اولموش هوپبانا کیتابینی اوخویاندا املاء یالنیشلیقلاری لذت حیسیمه توخوندو. او اوزدن ۹۳-جو ایلده یازدیغیم یازینی یئنی‌دن ائدیت ائله‌دیم. نظره گلیر بو یالنیشلیقلار آماتور اوخوجونو داها آرتیق کیریخدیرا بیلر.
بو گونلر تکنولوژی‌نین گلیشمه‌سی سایه‌سینده سایسیز- حسابسیز سسلی کیتابلار عرضه اولونور. یاخین کئچمیش گونلرده بیر داها دوستارین هوپپانا حئکایه‌سینه اؤز سسی‌له قولاق آسدیم. ایکینجی ده‌فه اولاراق همن نتیجه‌یه چاتدیم. بو حئکایه داود دوستارین اؤز سسی‌له و تبریزین دانیشیق دیلی ایله داها آخیجی و لذت‌وئریجی اولور. بئله نظره گلیر کی، تکنولوژی‌نین گلیشمه‌سی ذهنی ذائقه‌لریمیزی ده‌ییشمکله برابر املاء یالنیشلیقلاریمیزی اؤرت- باسدیر ائله‌ییر. دئیه‌سن بو گونلر قولاقلاریمیز گؤزلریمیزدن آرتیق ادبیاتدان لذت آپارماغا عادت ائله‌ییر!
۱۳۹۳/۱/۱۰
یئنی ائدیت ۱۳۹۶/۹/۲۰