حسن ریاضی (ایلدیریم)
دیل اجتماعی بیر وارلیق‌دیر. انسانلار دیل واسطه‌سی ایله بیر- بیرلرینی آنلایـیر، باشا دوشور. بو باخیمدان دیل، انسیّت واسطه‌سی، تفکر قالبی، هم ده دنیانی درک ائتمه آلتی‌دیر. باشقا بیر سؤزله دئسک، انسانلار دیل واسطه‌سی ایله دوشونور، فکرلرینی تجسم ائدیر و باشقالاری ایله انسیّت‌ده اولور. دئمک، دیل انسان حیاتینـین، انسان جمعیّتی‌نین هم معناسی هم ده او وارلیغین انعکاسی‌دیر.
دیل، جمعیّتین مالی‌دیر. جمعیّت یوخدورسا، دیل ده یوخدور. انسان جمعیّتی ایله دیل بیرگه یارانیب، بیرگه انکشاف ائدیب و بو گونگو وضیّعته چاتیبدیر. انسانلارین حیات طرزی، دنیا گوروشلری یالنـیز دیل واسطه‌سی ایله آیدینلاشا بیلر. دوز دئـییرلر کی، دیل جامعه‌نین گوزگوسودور. دیل ائله بیر مثل‌سیز اجتماعی حادثه‌دیر کی، انسان جمعیّتی‌نین الده اولونموش علمی– مدنی تجربه‌لرینی محافظه ائد‌ر‌ک، اونلاری یاشاتدیریر، انکشاف ائتدیریر. دیل واسطه‌سی ایله‌دیر کی، کئچمیش نسل‌لرین بیلیک و تجربه‌لرینی ایندیکی نسل منیمسه‌ییب، اؤیره‌نیر و گله‌جک نسیل‌لره چاتدیرا بیلیرلر. بئلهلیکله اجدادلارلا تؤره‌مه‌لر آراسیندا معنوی کؤرپو یارانیر.
دیلین کومه‌یی ایله انسانلار علم، تکنیک و باشقا مدنی ثروت‌لری الده ائده بیلیرلر. دیلین وارلیغی ایله، مدنیّت‌لر یارانیر. دیلین واسطه‌سی ایله مدنیّت‌لر بوتون بشریّتین مالینا چئویریلیر. یئر کوره‌سی‌نین ملّیّت‌لری، مدنیّت‌لری، دیل واسطه‌سی ایله بیر ـ بیرلری ایله علاقه ساخلایا بیلرلر. علمی‌کشف‌لر، بدیعی صنعت اثرلری، فلسفی، اخلاقی نظریه‌لر و… دیل واسطه‌سی ایله دونیادا یاییلیر. بئله حال‌لاردا زامان و مکان‌لا علاقه‌دار اولاراق دیلین یازیلی شکلیندن داها گئنیش استفاده اولونور. جمعیّتین علمی- مدنی حیاتینین انکشافیندا دیل قد‌ر باشلیجا رول اوینایان باشقا بیر اجتماعی وارلیق یوخدور.
هر بیر خالقین دیلی اونون، ملی اؤزونه مخصوص‌لوغونون تجسمودور. او خالقین بوتون مدنی کئچمیشینی محافظه ائدن ان مهم واسطه، دیل‌دیر. پروفسور آغاموسی آخوندون فکرینجه: «دیل بیر چوخ اجتماعی حادثه لردن فرق‌لَنیر. دیل هئچ بیر حالدا عموم بشری اولماییب؛ دیل ملی سجیّه داشیییب. دیل بیر اونسیّت واسطه‌سی، فکرین افاده واسطه‌سی کیمی‌مختلف خالق‌لارین، ملت‌لرین دیلی کیمی‌موجوددور. هر دیلین اؤزونون سجیّه‌وی خصوصیّت‌لری وار.»
یئر اوزونده، چوخ ملت‌لر، خالق‌لار، قووم‌لار یاشایـیر. اونلارین اؤز یوردو، مدنیّتی، عادت –عنعنه‌سی اولدوغو کیمی، اؤز دیللری ده واردیر. هر خالقین دوغما دیلی اونون «آنا دیلی» ساییلیر. آنا دیلی، او دیل‌دیر کی، انسانلار اونونلا دیل آچیر، اونونلا دانیشیر، اونونلا یاشاییر، اونونلا اؤلورلر. بیزیم ده آنا دیلیمیز، آذربایجان دیلی (آذربایجان تورکجه‌سی)دیر. آنامیزین بطنینده آنامیزین قانی‌ایله، دویغولاری ایله بیرگه دامارلاریمیزدا دولاشیب. اونون سئوگی و محبّتی‌نین ایشیغیندا، بیزیم جانیمیزدا کؤک سالیب و دوغولارکن دوداق‌لاریمیزدا چیچک‌لَنیب، لایلالارلا، نازلامالارلا، بوی آتیب و عؤمروموز اوزونو بئینیمیزین، اوره‌ییمزین، ایش‌لریمیزین، آرزو و ایستک‌لریمیزین ترجمانی اولوب. دئمک بئشیک باشیندان – قبر داشیناجان دویغو و دوشونجه‌لریمیزین بوتون چالارلارینی قلبیمیزین ان درین قات‌لاریندا گیزلنن احتراص‌لاریمیزی، هیجان و اضطراب‌لاریمیزی تجسم و افاده ائدیر. آغی‌لارلا، اوخشامالار بیزی سون منزله تاپشیریر.
آکادئمیک میرزه ابراهیم یازیر: «هر خالقین آنا دیلی، اونون ملی وارلیغینین، معنوی عالمی‌نین افاده‌سی‌دیر. بئلهلیکله هر دیل بیر خالقین، ملتین وارلیغینی بیلدیرن، قورویان ان مهم عامل‌لردن بیری‌دیر. »
هر بیر خالقین، ملتین آنجاق بیر آنا دیلی واردیر. همین دیل، او خالقین و ملتین عمومی‌دیلی اولدوغو اوچون، او دیله عموم خالق دیلی دئییرلر. مثال اوچون بیزیم آنا دیلمیز، عموم خالق دیلیمیز آذربایجان تورکجه‌سی‌دیر. بو دیل، آذربایجان خالقی‌نین معنوی واری و کیملییی‌دیر. عموم خالق دیلی ایکی مهم قولا آیریلیر: دانیشیق دیلی و ادبی دیل. ادبی دیل عموم خالق دیلی‌نین ان یوکسک فورماسی‌دیر. داها دوغروسو ادبی معیارلارین، اوسلوبلارین واسطه‌سی ایله فکرین دقیق، آیدین، سرراست و آنلاشیلان شکیلده افاده اولماسینا ایمکان یارادیر.
ادبی دیل، عموم خالق دیلینده، سئچمه، عوض ائتمه، آلینما، ایتیرمه، معیارلاشما عملیّات‌لاری نتیجه‌سینده اوسلوب‌لار سیستمینه دوشور. بو عملیّات‌لار اجتماعی ـ مدنی دَییشیک‌لرله سیخ باغلی‌دیر. آنجاق هر بیر اوسلوب، دیلین ملی خصوصیّت‌لری اساسیندا قورولور، تکمیل‌لَشیر. آذربایجان تورکجه‌سی انکشاف ائتمیش دیل‌لر سیراسیندادیر. اونون دا یوکسک کیفیّته مالک اولان ادبی دیلی واردیر.
دونیا خالق‌لاری ادبی دیل‌لر واسطه‌سی ایله بیر- بیرلری ایله ادبی، مدنی، اجتماعی علاقه ساخلاییر و فکر مبادله‌سینه گیریشیرلر. بو مبادله‌لرده عالم‌لر، یازیچی‌لار، مطبوعات ایشچی‌لری و معلم‌لرین و… بؤیوک رولو اولور. بو ساحه‌ده هئچ کیم خالق دیلی ایله یازیچی و شاعرلر قد‌ر باغلی اولمور. چونکی بدیعی سؤز صنعتی‌نین اساسی سؤز اوسته قورولور. سؤز اونلارین هم افاده آلتی، هم ده اثرلری‌نین جوهری، مایاسیدیر. اونلار سؤزه سویوق قانلی مناسبت بسله‌یه بیلمیرلر. سؤز شاعر – یازیچی اوچون، دیری و جانلی بیر وارلیق‌دیر. اونلار اوچون سؤز چوخ معنالی، چوخ یؤنلودور. اونلار سؤزو بیلیر، دویور، لمس ائدیر، سؤزون رنگینی، عطرینی، چکی‌سینی سئزه بیلیرلر و سؤز یارادیجیلیغیندا بو قابلیّت‌دن اولدوقجا یئرلی-یئرینده فایدالانماغی باجارا بیلیرلر. پروفسور توفیق حاجی‌چوخ گؤزل دئییر: «او (سؤز اوستاسی)، سؤز ماتریالینی یونور، جیلالاییر، صنعت فاکتینا چئویریر. اونو اوسلوبی داورانیش اوچون چئویک‌لَشدیریر، حساس‌لاشدیریر. یازیچی – شاعر بو استقامتینده یارادیجیلیق فعالیّتی‌نی موافق بدیعی ـ اوسلوبی ایشله برابر ان چوخ ادبی دیلین خیرینه یؤنه‌لیر… ».
دنیانین بؤیوک یازیچیسی ماکسیم گورکی‌نین افاده‌سی ایله دئسک: «ادبیاتین اساس ماتریالی سؤزدور. بیزیم بوتون تأثیرات‌لاریمیزی، دویغولاریمیزی، فکرلریمیزی فورمایا سالان سؤزدور».
دئمه‌لی: «یازیچی‌نین ان عالی مقصدی سؤزله حیاتا کئچیر، بدیعی اثرین ان یوکسک مطلبی، علوی فکرلری سؤزله افاده اولونور. »
یازیچی‌لار، شاعرلر و هر‌هانسی بیر فکر آدامی، قلم صاحبی یوخاریداکی کیفیّت‌لری یییه‌لنمک اوچون اؤز نطق مدنیّتی‌نی انکشاف ائتدیرمه‌لی‌دیر. بونون اوچون، او دیلی دریندن، هر طرفلی اؤیرنمه‌لی و سؤزون سیرلر خزینه‌سینه یول تاپمالیدیر. چونکی دیلین داخلی قانونلارینی، اونون سؤز قورولوشو، سؤز بیرلشمه‌لری و جمله قورولوش‌لارینین سجیّه‌لرینی اؤیرنیب، منیمسه‌مه‌دن، او دیلین گوز‌ل‌لی‌یینه، افاده‌لی‌لی‌یینه یییه‌لنمک امکان‌سیز‌دیر. هر کیم بو کیفیّت‌لری اؤیرنیر و اونلاری منیمسه‌ییرسه، او آدام یوکسک نطق مدنیّتینه صاحب اولا بیلیر.
هر ملتین، خالقین مدنی گؤستریجی‌لریندن بیری ده شفاهی – یازیلی نطق سانیلیر. نطق مدنیّتی دیلین امکانلاریندان معاصر سویه‌ده استفاده ائتمک باجاریغی دئمک‌دیر. دیلین گؤز‌ل‌لی‌یینی افاده‌لی‌لی‌یینی اوز دانیشیق یاخود یازیسیندا آیدین، آچیق، آخیجی، موسیقی‌لی شکیلده عکس ائتدیره بیلن هر بیر کیمسه یوکسک نطق مدنیّتینه یییه‌لنمیش آدام اولور.
بوگون نطق مدنیّتینه صاحب اولماق مدنی‌لیک معیارلاریندان بیری‌دیر. یوکسک مدنی نطق، معاصر ادبی دیلین انکشاف ائتمیش، معیارلاری ایله سس‌لشن اوسلوبلاری سیستمینده بوللورلاشان نطق دئمک‌دیر.
حورمتلی عالم، پروفسور یحیا کریم‌یازیر: «کفایت قد‌ر سؤز احتیاطینا مالک اولان، اونون معناسینی بیلن، سؤزدن یئرلی – یئرینده، دقیق معنادا استفاده ائتمه‌یی باجاران آدامین نطقی آیدین، جاذبه‌لی؛ سؤزو چوخ چئویک اولماقلا سحیرلی بیر عالم یارادیر. دیلین دیگر واحدلری آنجاق سؤزون وارلیغی شرایطینده یارانیر ».
هر‌هانسی بیر دیلی اؤیرندیکده، ایلک نوبه‌ده اونون سؤزلرینی، جمله‌لرینی، داها دوغروسو لغت ترکیبنی و گراماتیک قایدالارینی اؤیرنیریک. بو قایدالار ایسه او دیلین اؤزونه مخصوص‌دور. دیلین وارلیغینی تأمین ائدن اساس قوه ایسه ائله بو قایدا – قانون‌لاردان عبارت‌دیر.
دیلین گراماتیک قایدالاری هر شئی‌دن اول، بو و یا دیگر بیر دیلین صرف و نحوینی، یعنی سؤزلرین سس‌لردن یارانماسینی، دَییشمه‌سینی، بیرلشمه‌سینی، قانونا اویغون شکیلده موجود اولماسینی و فعالیّت گؤسترمه‌سینی عکس ائتدیریر. بو معنادا دیلین گراماتیک قایدالاری تمامی‌ایله سجیّه‌وی خصوصیّت داشییر. یعنی او دیلین اوزونه مخصوص مکانیزمینی عکس ائتدیریر. دیلچی‌لییه گیریش کتابیندا اوخویوروق: «انسان فکرلرینین مادی دیل شکلینه دوشمه‌سی اوچون لغت ترکیبینده سؤزلرین معیّن قایدا ـ قانونلار اوزره دیلین، «گراماتیک» قورولوشو ایله اوزلاشماسی واجب‌دیر. بونلار اصلینده سؤزلرین دَییشمه‌سی، بیرلشمه‌سی واسطه‌سی ایله عمله گلیر، ائله بو معنادا دیلین لغت ترکیبی ایله اونون «گراماتیک» قورولوشو قارشیلیق‌لی علاقه‌ده اولور. محض بونا گؤره ده دیل سیستیمینده هر بیر دیلین بیر شئی و «گراماتیک» قورولوشون ایسه باشقا شئی اولدوغونو دوشونمک البتّه سهودیر. «گراماتیک» قورولوش انسان فکرلرینین مادی دیل جلدینه دوشمه‌سینه، انسانلار آراسیندا انسیّتین عمله گلمه‌سینه کمک ائدیر».
هر بیر دیل، دانیشیق دیل سویّه‌سیندن ادبی دیل سویّه‌سینه یوکسلدیکجه، او دیلده یازیب-یارادان و اوخویانلاردا، او دیلین قایدا- قانونلارینی اؤیرنمه‌سینه جان آتیر. بو ایش‌ده، یعنی دیلین اؤیرنیلمه و اؤیردیلمه‌سینده دیلچی عالم‌لرین کؤمه‌یی بؤیوک اولور. اونلار ادبی دیلین قایدا ـ قانونلارینی، آراییر -آراشدیریر. اونون سیستمینی، قایداسینی، نظاملاییر و علمی‌اساس‌لار اوزره تنظیم ائدیر و بو یول‌لا دیللرین عمومی‌قانونو،هابئله عموم خالق دیللرینین، دیل قورولوشو قایدالاری سیستیملی صورتده یازیلیر.
ادبی دیلیمیزین ایشلنمه دایره‌سی گئنیش‌لندیکجه، اونون اؤیرنیلمه و اؤیردیلمه موضوعسو دا آنا دیلینده یازان یازیچی‌لاریمیزی داها جدی شکیلده دوشونمه‌یه یؤنلتمیشدیر. بو اوزدن دیلمیزین قورولوشو و صرف و نحوی‌نین چئشیدلی واحدلری ساحه‌سینده آراشدیرمالار آرتمیش و بیر چوخ مقاله و کتاب یازیلمیشدیر. بو اثرلرین داشیدیغی هدف‌لر باشقا – باشقا اولدوغو کیمی‌اونلارین مندرجه‌لری و علمی‌سویّه‌لری ده مختلف‌دیر. مؤلف‌لری‌نین علمی‌بیلیگیندن، مقصدیندن آسیلی اولاراق اونلارین متدلاری و آراشدیرما یول‌لاری و هدف‌لری ده آیری – آیری سجیّه‌لر داشیییرلار. بو یازیلارین بعضی‌لری علمی‌نطقه‌ی نظردن دایازدیر. بعضی‌لری ایسه باشقا دیللرین (عرب، فارس،…) قایدا- قانون‌لاری اساسیندا دیلیمیزی اؤیرنمه‌یه جان آتمیشلار. بو یانلیش آددیم‌لارا باخمایاراق بیر نئچه دیلچی عالم طرفیندن دیلمیزین گراماتیک قایدالاری، او تایین آکادمیک اثرلریندن قایناقلاناراق آکادمیک سویّه‌ده یازیلمیشدیر. بو عالم‌لرین اثرلری چوخ اؤنملی اولسا دا، آنجاق هله ده ایران آذربایجانیندا، آنا دیلیمیزین گراماتیک قایدالارینی، علمی‌اساس‌لار اوزره، ساده شکیلده ایضاح ائدن، معاصر اؤیردیجیلیک متدلارین یولو ایله ساده، ییغجام بیر دیلله اوخوجو کوتله‌لرینه آنلادان، اونلارین ایستک‌لرینی، احتییاج‌لارینی جیددی صورتده اوده‌مک مقصدی ایله یازیلان، عادی اوخوجودان دوتموش تا تجربه‌لی قلم صاحبلرینین یارارلاناجاغی بیر اثرین یئری بوش ایدی. بو بوشلوغون دولدورولماسی آنا دیلمیز ساحه‌سینده چالیشانلارین قارشیسیندا دوران ان اؤنملی وظیفه‌لردن بیری ایدی.
بو گون آرتیق آنا دیلمیزین دیرچه‌لیش واختی‌دیر. ادبی دیلمیزین یوکسلیشی ایله ادبی- بدیعی اوسلوبلارین ایشلنمه قوه‌سی‌نین آرتماسی و احاطه دایره‌سی‌نین گئنیشلنمه‌سی ایله، چئشیدلی یازی نوع‌لری نین ده چوخالماسی طبیعی سسله‌نیر. بونا اعتبارن دیلیمیزین علمی- ایشلک رولونو هر طرفلی اؤیرنمک مسئله‌سی اؤنملی بیر موضوعویا چئویریلمیش‌دیر.
بو گون یاشلی قلم صاحب‌لریمیز سیراسینا، گنج و استعدادلی یازیچی و شاعرلرده قوشولموشدور. بو سیرا گوندن – گونه سیخلاشیر و گوجله‌نیر. سون و اختلار، دیلمیزده اونلارجا رومان، حکایه‌لر مجموعه‌سی، ادبی – تنقیدی یازیلار، علمی– تدقیقی اثرلر یاییلمیشدیر. اجتماعی، تاریخی، مدنی ساحه‌لرین باشقا-باشقا موضوع‌لاریندا چوخ بیتگین و دیرلی اثر لر یا زیلمشدیر. فولکور نمونه‌لری ایله برابرکلاسیک ادبی متن‌لر، دیوان‌لار دا گئنیش اوخوجو کوتله‌سی‌نین اختیاریندا قویولموشدور. بو گون آنا دیللی مطبوعاتمیز دا ماراقلی بیر دورونو یاشاماقدادیر: اونلارجا اؤیرنجی درگی‌لری، بیر نئچه فصلنامه، آیلیق، هفته‌لیک دیلیمیزده نشر اولونور. مطبوعات دیلمیزین دایره‌سی و نفوذو گونو -گوندن آرتیر و گوجله‌نیر. ادبی دیلیمیزین ایشلَنمه میدانی دا گئنیش‌لَنیر. ایندی ادبی انجمن‌لرین، محفل‌لرین جلسه‌لرینده، اینترنت سایت‌لاریندا، وبلاگ‌لاردا، تئاتر سالون‌لاریندا، تلویزیون کانال‌لاریندا دیلیمیزین ایشلنمه وضعیتی جدی بیر حال آلیب‌دیر. تأسف‌لر اولسون کی بئله بیر واختدا هله ده مکتب‌لرده آنا دیلیمیز تدریس اولونمور، هله‌دیر کی یوزلرله ضیالی و علم آداملاری‌نین «آنا دیلیمیزین» اؤیرنیلمه‌سی بارده ایستک‌لری جاوابلانماییبدیر! بئله بیر حالدا ادبی دیلیمیزین اؤیرنیملهسی یازیچی‌لاریمیزین قارشیسیندا دوران ان بؤیوک و جدی مسئله‌لرین بیری‌دیر. چونکی، بو دیرچه‌لیش و یوکسلَیش آنلاریندا ادبی دیلیمیزین گوجونون، زنگینلیینین، الوانلیغی و گؤزل‌لینی‌نین باش قالدیردیغی بیر واختدا، دیلیمیزده یازیب – یاردان قوه‌لر دیلیمیزین افاده‌لیک قابلیّتینه ییه‌لنمک اوچون اونون لغت ترکیبینی، قورولوشونو، دریندن اؤیرنمه‌لی اولورلار. بئله حالدا اصیل ادبی – علمی‌متن‌لرله تانیش اولمادان، ایستر- ایستمه‌مز یانلیش میل‌لره توتولوب و باشقا تورک منشالی دیل‌لره اوز توتمالی اولورلار. او دیللرین سؤزلری، سؤزبیرلشمه‌لری. سؤزیاراتما قایدالاری جمله قورما یول‌لاری (شعورلو و شعورسوز اولاراق) بیزیم دیلده او یازیچی‌لاریین اثرلری سیماسیندا اؤزونو گؤستریر.
یئنی – یئنی ادبی قوه‌لرین، قلم صاحبلرینین فعالیتی‌نین گرگین‌لشدییی و معاصر ادبی دیلیمیزده یازیب – اوخوما ماراغی‌نین آرتدیغی بیر واختدا، ادبی دیلیمیزه باشقا دیللردن سؤز و افاده آخیمینین دا گوجلنمه‌سینه شاهد اولوروق. بو حادثه، قلم صاحبلرینین ادبی دیلیمیزله لازیمینجا تانیش اولمامالاری، چئشیدلی ادبی – بدیعی متن‌لرین الده اولماماسی و شخصی ماراق‌لار بئله بیر آخینا یول آچیر. البته بو آخینمانین باشقا بیر سببی ده شعورلو صورتده آنا دیلیمیزی،هانسی‌سا بیر دیلین لهجه‌سی، یا قالتینی‌سی کیمی‌قلمه وئرنلر ده دیلیمیزی پوزقونلاشدیران بو آخینی گوجلندیرمه‌یه چالیشیرلار. یئنی ادبی قوه‌لر بیلمه‌دن، ادبی دیلیمیزله تانیش اولمادان، تورکیه تورکجه‌سینه اوز توتولار. آنجاق بیر پارا دیرناق آراسی عالم‌لر بیله -بیله، شعورلو اولاراق دیلیمیزه یاماق اولان، اونو پوزغون حالا سالان سؤز و افاده‌لرله دولدورماغا چالیشیرلار. حتی تورکیه دیلی‌نین صرف و نحوینی دیلیمیزده اجرا ائتمک‌له‌هانسی‌سا اویدورما تورک دیلی یاراتماغا جان آتیرلار. اونلار، دیلیمیزین عادی و دوغما سؤزلرینی، سؤز بیرلشمه‌لرینی و علمی- ادبی اصطلاح‌لارینی تورکیه تورکجه‌سینده‌کی قارشیلیق‌لاری ایله عوض ائدیرلر. تورک دیلی‌نین سؤز قورولوشو و جمله قورولوشو قایدالارینی دیلیمیزه سوخماقلا دیلیمیزین قورولوش قانونلارینی پوزارق اونو تورکیه دیلی‌نین قویروغو، یا اَن آزی بیر لهجه‌سی کیمی‌گؤسترمک ایسته‌ییرلر. البته دیلیمیز بئله یاد تأثیرلرین نتیجه‌سینده پوزقونلاشما تهلوکه‌سی ایله قارشیلاشسا دا امینیک کی سارسیلمایاجاق یئنه ده گونو- گوندن چیچکله‌نیب، زنگین‌لشیب داها دا جیلالانیب و دنیانین ان مدنی دیللری سیراسیندا اولدوغو کیمی‌انکشاف ائده‌جک‌دیر.
ادبی دیلیمیزده خلل گتیرن، کوبودلوقلارین و عیبجرلیک‌لرین باشقا بیر تظاهرو ده فارس و عرب سؤزلری‌نین، یئرسیز ایشلَدیلمه‌سی‌دیر: دیلیمیزده فارس و عرب دیللرینین صرف و نحوی اساسیندا سؤز بیرلشمه‌لری و عباره‌لر دوزلدیرلر و دیلیمیزین دوغما قایدا – قانونلارینی پوزاراق قوندارما و قوراما بیر دیل قوراشدیریرلارکی آدینی «دوه قوشو» دیلی قویماق اولار، چونکی بو یارامازلارین دیلینه نه فارس دیلی، نه عرب دیلی، نه ده کی آذربایجان تورکجه‌سی دئمک اولار. بئله بیر دیلله اوخوجولار اؤزو یاخشی تانیش‌دیرلار. بو حادثه ایسه پهلوی شوونیست‌لری‌نین قالینتی‌لارینین تؤر-تؤکونتولری ایله باغلی‌دیر.
بو خسته‌لیک‌لرین اَن اساس سبب‌لریندن بیری دیلیمیزین مکتب‌لرده تدریس اولونماماسی و ادبی دیلیمیزده جدی متن‌لرین یاییلماماسی اولسا دا، منجه بو حادثه، ایل‌لر اوزونو، پهلوی شوونیست‌لری‌نین آنا دیلیمیزین بوغازینا جایناغینی ایلیشدیریب، اونو بوغوب، یوخ ائتمک ایسته‌دیکلریندن آسیلی‌دیر.
ادبی دیلیمیزین انکشافینا مانع اولان ایرینتی‌لردن بیری ده ادبی دیلیمیزده افراط شکیلده یئرلی‌چی‌لیک میلی‌نین آرتماسی‌دیر، آذربایجان ادبی دیلی ایله یاخشی تانیش اولمایان، اونون کلاسیک و معاصر متن‌لرینی اوخومایان، یالنیز شفاهی ادبی دیل ایله محدود صورتده تانیش اولان بعضی قلم صاحب‌لری، یاشادیق‌لاری بؤلگه‌لرین، کندلرین یئرلی سؤزلرینی یازیلاریندا یئرلی -یئرسیز ایشلتمه‌لری‌دیر. اونلار دا ادبی دیلیمیزین دوغما و ایشلک سؤزلرینی بیلمه‌دن یئرلی سؤزلرله دَییشیرلر. بو دَییشمه‌لر بعضاً ائله گولونج اولورکی، سؤز اویونوندان باشقا هئچ بیر شئییه اوخشامیر. آنجاق بو یول‌لا اونلار، ادبی دیلیمیزین پوزغونلوغونا، یول وئریرلر. بئله حال‌لار دیلی بایاغی‌لاشدیریر. حتی اونو پارچالانما، بؤلونمه تهلوکه‌سینه گتیریب چیخاردا بیلر. بئله عیبجرلیک‌لر بو گون ادبی دیلیمیزین قارشیسیندا دوران اَن جدی مانعه‌لردن‌دیر.
منیم فکریمجه بو گون معاصر آذربایجان ادبی دیلی‌نین اؤیرنیملهسی بؤیوک اؤنم داشییر. آنا دیلین علمی‌و مئتودیک صورتده اؤیر‌دیلمه‌سی، دیلیمیزین دوغرو و دوزگون انکشافینا خدمت ائدیر. دیلیمیزین قانونا اویقونلاری، قایدالاری علمی‌یول‌لا درین و اطرافلی شکیلده بوتون اینجه‌لیک‌لری ایله اؤیره‌نیلیرسه، ادبی دیلیمیزین، شفاهی نطقیمیزین افاده قابلیّتی آرتیر، دیلیمیزین ایشلنمه دایره‌سی گئنیشله‌نیر. اوخوجو کوتله‌سی‌نین شفاهی و یازیلی نطق مدنیّتی یوکسله‌یر اونلار باجاریقلا، ثمره‌لی شکیلده دیلین افاده امکانلاریندان، سؤز خزینه‌سیندن یارارلانیرلار. نطق‌لری روان‌لاشیر، جلب ائدیجی و تأثیرلی اولور. بونلارا ادبی دیلیمیزین، بدیعی ادبیاتیمیزین بؤیوک اوغورلار قازاناجاغینا امکان یارادیر.
قارشینینرداکی بو کتاب، داها دوغروسو بو درس‌لیک اوزون مدت اؤیردیلمه و اؤیرنیلمه ایشی‌نین محصولودور. بو معناداکی: اونلارجا علمی‌‌کادر، دیلچی عالم، معلم و شاگردلرین سیناغیندان، یوخلاماسیندان کئچیب، نسل‌لری عوض ائدیب، دفعه‌لرله یئنی‌دن ایشله‌نیلیب تاکی بو گونکو سویه‌یه چاتیبدیر. بو اثر دَییشیلمه، یئنیلَشمه، دولقونلاشما جریانیندا معاصر دیلچی‌لیک علمی‌نین، اؤیرده‌یجی‌لیک مئتودلاری‌نین و ائلجه ده تعلیم و تربیه اصول‌لارینا اساسلاناراق، آنا دیلیمیزین اؤزونه مخصوص سجیه و خصوصیت‌لرینی نظره آلاراق، بو گونکو دیل تدریسی‌نین مئتودیک قایدالاری اوزره، یازیلمیشدیر.
کتابین دیلی ساده، آنلاشیق‌لی‌دیر. ایضاح‌لار آیدین‌دیر. چالیشمالار قایدا اوزره، اؤیردیجیلیک ایستک‌لرینه جواب وئره بیله‌جک سویه‌ده حاضیرلانیب‌دیر.
سس- صرف حصّهلرینده آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین سس قورولوشو، اونون سجیه‌سی و خصوصیت‌لری، صائت و صامت‌لرین نوع‌لری، کیفیت‌لری، اونلارین دوزگون تلفظ معیارلاری، سس‌لرین سیرالانماسی، دوزلمه‌سی، دَییشیلمه‌سی، شکیلچی‌لرین اؤزه‌للیک‌لری، وظیفه‌لری بارده ساده، آما آیدین و دقیق بحث اولونور.
نحو بؤلمه‌لرینده ایسه، سؤز بیرلشمه‌لری، جمله‌لر، اونلارین نوع‌لاری، چئشیدلری، جمله‌لرین اساس علامت‌لری، قوشا سؤزلر، نحو واحدلری و عمومیتله دیلیمیزین نحوی ایله باغلی اَن دَیرلی و لازمی‌معلومات وئریلمیشدیر.
کتاب‌دا گئدن بحث‌لر، اؤیره‌دیلن دیلین گراماتیک قایدالاری، دیل قورولوشو حصّه‌لری، واحدلری ده ساده، ییغجام و توتارلی تعریف‌لر وئریلیر. سونرا علمی‌معلومات‌لار مختلف چالیشمالار یولو ایله ا‌ؤیره‌دیلیر. بو چالیشمالاردا، مختلف یول‌لاردان، چئشیدلی اصول‌لاردان، استفاده اولونور. بو اصول‌لارین ان باشلیجاسی، ساده‌دن چتینه دوغرو مئتودیک اصولون رعایت اولونماسی‌دیر، یعنی ایلک مبحث‌لر و چالیشمالار اولدوقجا ساده، آسان قورولموش و گئتدیکجه اونلار مضمونا موافق شکیلده چتینله‌شیر.
بو چالیشمالار ایکی سجیه داشییر:
۱ ـ چالیشدیریجی – اؤیره‌دیجی چالیشمالار
۲ـ یوخلاییجی – یکونلاشدیریجی چالیشمالار
بیرینجی نوع‌لر هر درسین، هر مبحثین تعریفیندن سونرا و ایکینجی نوع‌لر ایسه بؤلمه‌لر‌ین سونوندا وئریلیر. بو چالیشمالار سیستم شکیلنده وئریلمیشدیر. هر بیر چالیشما عمومی‌چالیشمالارین زنجیری‌نین بیر حالقاسی کیمی‌آلینر. بیر ده کی هر کتابین اولینده، کئچیریلن درس تکرار اولونور. و یئنه ده درس یئنی – یئنی چالیشمالار و مثال‌لارلا دولقونلاشیر.
کتابین چالیشمالاری ائله سئچیلیب کی، درسین متنینی آنلامادان، منیمسه‌مه‌دن. اونلاری تام آیدینلاشدیرماق اولماز. بوردا شاگرد گرک درسی دریندن و دقیق صورتده اؤیرنه و چالیشمالارا گیریشه. اوندا چالیشمالار درسین دریندن اؤیره‌نیلمه‌سینه قات- قات کمک ائده‌جک‌دیر.
درس‌لر‌ده آردیجیللیق وار. قاباقکی درسی دریندن منیسمه‌دن سونکو درسی اؤیرنمک ده چتینلیک چکه‌جه‌ییک. اونلار زنجیر واری بیر – بیرینه باغلی‌دیرلار.
چالیشمالارین علمی‌مئتودلا دیل قایدالارینی اؤیرتمه‌لری ایله برابر، ادبی دیلیمیزین چئشیدلی اوسلوب‌لاریندان بهره‌لنیب‌لر. آنجاق او اوسلوب‌لار آراسیندا، بدیعی اوسلوب اوستون یئر توتور. مثال و چالیشمالاردا بدیعی جمله‌لر، بدیعی نثر پارچالاری شعر بندلری، بیت‌لری و … ایستر بدیعی‌لیک و ایسترسه ده معنا دولقونلوغو اعتباری ایله دقتی جلب ائدیر. شاگر- اوخوجودا درس‌لری اوخویوب اؤیرنمه‌یه رغبت یارادیر. بو مثالار، دیلیمیزین شیرینلییینی، افاده‌لی‌لیینی، دولقونلوغونو قاباریق شکیلده نمایش ائتدیریر. کتاب اوخوجولارینا علمی‌لی‌لیک‌له، بدیعی‌لییین وحدتیندن تؤره‌نن شعورلو بیلیک و استاتیک ذوق آشیلاییر.
بو درس‌لیک واسطه‌سی ایله اوخوجو- شاگرد، فکرین، سربست، دقیق و تأثیرلی افاده ائتمه یول‌لارینی اؤیره‌نیر. آذربایجان تورکجه‌سی‌نی علمی‌و عملی شکلینده اؤیرنمک ایسته‌ینلر، بو کتابی دریندن اوخوماقلا، چالیشمالارینی جاوابلاندیرماقلا درس‌لری منیمسه‌مکله اؤز فکرلرینی، دوغما آنا دیل‌لرینده (آذربایجان تورکجه‌سینده) دقیق افاده ائتمه‌یی، یاخشی یازماغی، گؤزل دانیشماغی، باجاراجاقلار! اوغورلار اولسون!
بو یازی‌نین سونوندا؛ یئری گلمیش‌کن بو کتابین عرصه‌یه گلمه‌سینده چوخلو امک صرف ائتمیش دوستلاردان: حورمتلی عالم دوستوم دوکتور فیروز رفاهی ایلک آددیمدان بیر مصلحتچی کیمی‌شخصاَ منه متن‌لرین سئچمه‌سینده یول گؤسترمیش و اونلار اوزره استاد بهزادی و منیم‌له بیرگه چوخلو اوتوروم‌لاردا شرکت ائتمیش و اثرین داها سانبالی اولماسیندا چوخلو مصلحت وئرمیشدیر.
ائله‌جه ده آقای فریدون محمدی و آقای کاوه فضلی‌خلف جنابلاریندان متن‌لرین کؤچورمه‌سینده و آقای مصطفی رزاقی و آقای اکبر صالحی (قاداش) جنابلاریندان متن‌لرین دوزلیشینده و آقای کاوس نصیری تایپ ایشلرینده، بیزه یاردیمچی اولموشلار. بوردا اونلارا درین تشکریمیزی بیلدیرمک ایسته‌ییرم.