شعر توپلوسوندان فئمینیستی اوخونوش
سارای محمدرضایی
سحر خانیمی‌چوخلو سانال دونیاسیندا ادبی قروپلاردان تانییرام؛ ظنیمجه ائله بئله نقد، مباحثه فضا‌لاریندا انسان‌لارین ایشین و کارکتئرین تانیماق اولار. سحر خانیم اورتا یاشلی بیر قادین شاعر اولاراق همشه دوشونجه و فیکیرده جزملیک‌دن اوزاق گزن بیریسی اولوب؛ اونونچون ده گنج‌لرله چوخلو دوست سایاغی داورانیب و کؤهنه فضالاردان اوزاقلاشیب؛ همشه اؤیرنمه‌یه جان آتماق اونون کاراکتئرینده ان آلقیشلی نوقطه‌دی. بونونلا بئله سحر خانیمین ایلک شعر توپلوسونا فئمینیستی باخیشلا، هئچ اولماسا قادین مرکزلی دوشونجه ایله اوخونوش‌لا و باخیشلا توخوناجاغام.
فئمینیستی نقدده چوخلو بیزیم قایناغیمیز آمریکالی ادبیات تنقیدچیسی«الاین شوالترShowalter Elaine »دیر، ایلک اودور کی علمی‌بیر باخیشلا، قادین ادبیاتینی، تاریخسل دؤورلرینی آچیقلاییب و قادین یازیسی و ادبیاتین اورتایا قویوب. البت فیرانسالی فیلسوف و ادبیات تنقیدچیسی «هلن سیکسو Helene Cixous»، بولغارلی رومان یازاری و ادبیات تنقیدچیسی «ژولیا کریستووا Julia Kristeva» و باشقالاری دا، اؤزه‌ل قادین دیلینی، ادبیاتینی دوشونوبلر؛ آنجاق قادین یازی‌لارینی آراشدیراندا چوخلو «شوالتر»ه ال قویماق اولار. البت «شوالتر»ده نقده معروض قالیب سون ایللرده؛ آنجاق بونونلا بئله «شوالتر»دن فایدالانماق چوخلو یارارلی‌دیر.
«شوالتر» قادین ادبیاتینی اوچ دؤوردن عبارت بیلیر:
– ایلک دؤور؛ زنانه یا قادینسل ادبیات‌دیر. بو دؤورده قادین یازیچییا اوخوجو اولاراق ائرککسل دوشونجه و ادبیاتینا معروض قالیب، او ادبیاتی داواملاییر.
– ایکینجی دؤور؛ یعنی فئمینیستی و انتقادی دؤورده، قادین چوخلو مصرفچی‌دیر؛ یعنی هله قادین متنی و ادبیاتی یارانماییب؛ آنجاق قادینا ائرککسل باخیش دیلده و ادبیاتدا انتقادلا اؤز‌لشیر.
– اوچونجو دؤور؛ قادین مرکزلی ادبیات دؤورو یارانیر. بو دؤورده قادین مصرفچی دئییل، بلکه متن و ادبیات یارادیجیسی‌دیر؛ قادینین مستقل و اؤزه‌ل دیلی و ادبیاتی بو دؤورده یارانیر.
آنجاق اؤز ادبیاتیمیزا گلنده بیز هله بیرینجی و ایکینجی دؤورده آوارا قالمیشیق؛ یعنی هله ادبیاتیمیز تام ایکینجی دؤوره داخیل اولماییب؛ بونا باخمایاراق کی بیزیم کیمی‌ائرککسل توپلومدا هله نقد و اعتراض دؤورونه آددیم آتماق دا جسارت ایسته‌ییر.
کیتابین آدی«… و قادین دانیشیر» (قادین) و (دانیشیق)دان عبارت‌دیر؛ ائله بیل کی بو آدلا کیتابین ایچینده‌کیلره یئتیشمک اولار؛ بیر قادینین دانیشیغی یوخ، بلکه قادین بیر جینس اولاراق دانیشاجاق. البت اؤن سؤزو اوخویارکن ناشیرین بو همشه‌لیک سؤزویله کی«شاعر هئچ ایسمه باغلی دئییل و انسانلیقدان دانیشیر» ادعاسیلا و شاعرین تاکیدله فئمینیست اولمادیغیلا دا راستلاشیرام. بو ادعانین عکسینه، فئمینیزم بیر دوشونجه اولاراق باشلانیشدان ایندییه قده‌ر قادینی انسان اولاراق گؤرونمه‌سیندن و انسان حاقلاریندان مدافعه ائدیبدیر. آنجاق منجه اؤن سؤزده بئله بیر ادعانی بوراخیب کیتابین ایچینی گؤز اؤنونه آلمالی‌ییق. اؤنجه شاعر اؤزونو وطنی ایله ایلگیلی آذربایجان قادینی تانیتدیریر:
«یاشماقلی گرکدیر
سئوگیمده!
من آذربایجان قادینی‌یام»
منه بئله گلیر کی بو شعر کیتابیندا آددیم- آددیم شاعرین دویغو دوشونجه‌لری گئنیشلنیر. بعضاً «وولف»ون رومان‌لاریندا کی پارادوکسلو قادین دورومویلا دا اؤزلشیریک، شاعر بیر یاندان ائرککسل بیر توپلومدا یاشادیغی و اونونلا باغلی اولدوغو اوچون ایستر- ایسته‌مز او توپلومو یاشادان سؤزجوکلر و آنلاملاری داواملاییر، دیگر طرفدن ایسه اعتراض روحو، اطرافلی باخیشیندا باش قالدیریر. شاعرین شعری بعضا اونون تنقیدلی و اعتراضلی دوشونجه‌سین ده داشییر؛ او زامان کی شاعر میللی دویغولو بیر شعرده یاشماقدان کولتوروموزده نجابت سیمبولو اولاراق فایدالانیر و تمیز سئوگیسی‌نین یاشماقلی اولدوغونا تاکید اولاراق اونون نه‌دنین آذربایجانلی اولدوغوندا بیلیر، بو اسکی سؤزجوک واسیطه‌سیله قادینین نجابتینی بیزیم کولتوروموزده اؤرپکده گیزلنن تنینده خولاصه ائدیر:
«یوخ کیشیلیگین
قادینلیغیمین قارشیندا
تر تؤکور»
بورا یئتیشنده شاعرین دیلی بیر آز فرقلنیر؛ قادینلیغینی مدافیعه ائدیر. بلکه او «یوخ کیشیلیگین» یئرینه تکجه کیشیلیک ایشلتسه‌یدی سئکسیزمدن اوزاق اولاردی؛ «یوخ کیشیلیک» کیشیلیگی تام فضیلتی بیلیب و اونون یوخلوغوندا قادینلیغین گوجلندیریر.
کیتابی اوخویارکن من شاعرین سئوگیسل، حوزونلو، حسرتله دولو و البت میللی دویغو‌لارینی گؤرورم، سئوگیسل بیر شعرینده:
«اوخویایدین منی
سطیر – سطیر
دقتله»
بوردا توپلومداکی سئوگیسل دوروم آچیقلانیر؛ قادین همیشه ایسته‌نیلیر؛ سئویلیر؛ معشوقه‌دیر؛ انفعالدادیر. واراقلاییرکن یاواش-
یاواش شاعرین اؤز دورومونو یا قادین حاقدا دوشونجه‌لرینی ده دویوروق:
«بو ائوده
بیر قادین یاشاییر
گؤرموشم
قلم‌له، واراق‌لا، کیتاب‌لا
سیرداشلیغین»
بوردا من شاعرین اؤزونو دوشونمه‌یین گؤرورم. البت دوشوندویو قادین قلم‌لی، کیتاب‌لی‌دیر؛ آنجاق نیسگیل‌له بیرگه: «دن دوشن ساچ‌لارینی، اوزونون جیزگیلرینی روژلا، ماتیک‌له گیزله‌دن قادین و البت باتی کومپانیا‌لارینی پوللاندیران.» ائله بیز قلم‌لی اولسامیزدا توپلوم بیزی تنده، جیسم گؤزه‌للیگینده قضاوت ائدیر. بو شاعر «قارانلیق گئجه‌لری گیجللنیر، اؤرپکلری، اوزونون بزکلری سیلینیر و آینادا اؤزونو گؤرور. ایللر بیر جانلی کؤلگه کیمی‌یاشادیغیندان قورخور، اؤزوندن هورکور» و نه گؤزه‌ل دئییلیر بو توپلومدا قادین همیشه کؤلگه‌دیر.
آنجاق شاعر اؤرتوکسوز، بزکسیز دویغو‌لاریندا آددیملاییر و گوندوزلر وورغونلوغوندان دانیشیر. یعنی هله ده اومودله یاشاییر. «قیزلیغی یالقیزلیغی‌لا بیرگه اولان» شاعر بیر قیز اوشاغینی نوستالژی اولاراق حسرت چکیر. «گئجه‌لر اولدوزلاری درمک آرزوسویلا یاتان قیز» یئنه تکرارلی اؤزونو بیر قادین اولاراق «توزلو گوزگو»ده گؤرور. «آغیرلیقلار»، حتی «آنا آغیرلیغی» چیگنینه یوک اولان قادین شاعر بئله بیر اعتراضلا اوره‌گینده‌کی«معصوم گوناه»دان دانیشیر و چوخ یئرلی؛ چونکو قادین همیشه یاساقلارا معروض قالیر، سوچلانیر، معصوم‌جاسینا سوچلانیر. «یالقیز بیر قادین یاشامیندان نه داد آلیب نه تام،» آنجاق یئنی بیر باخیشلا اؤزو اؤز ایچینده باهار یاراتماغی تکلیف ائدیر. یعنی یاواش- یاواش قادین انفعالدان چیخیر.
ائرککسل دوشونجه کیشی منفعتلی دوشونجه اولسادا بیر دوشونجه‌دیر و نه چوخ زامانلار کی قادینلار کیشیلردن چوخ بو دوشونجه‌نی مدافعه ائدیبلر. قادینین قادینا قارشیلیغی شاعرین «یاساق سئوگیسی‌نین کوچه قادین‌لاری‌نین سؤزبازلیغی» ایله آچیقلانیر. آنجاق هله ده اینانمیر قارانلیغینا:
«و بویلو فلق
گونش آدلی قیز دوغاجاق»
«تکلیگی ایله حیطده آددیملایان» قادین یارادیجی اولور.
«بارماق‌لاریندان شعر یاغیر»
یئنه توپلومداکی قادین و اؤلوم:
«آخ -آخ
سئوینمه‌یین چوخدا
بو اؤلو
ایللر اؤلمزدن قاباغ اؤلموشدو»
گوزگولر همیشه یالانچی شاهید اولورلار اونون دیری اولدوغونا. بو توپلومدا البت کی بو «بویاتیمیش خوره‌ک» همیشه کؤلگه‌دیر؛ اؤلودور. شاعرین هیجانلی دویغولاری بعضاً گئرچک چیرکینلیکلردن سولور، بعضن‌ده ایشیقلی بیر اومود ایچینده سئودالی دوشونجه‌لریندن جوشور:
«کیم دئییر
پاییز غملی مؤوسیم‌دیر
او اورتا یاشلی
ووقارلی بیر قادین‌دیر»
شاعر پوشک شعرینده سئوگیسل بیر فضادا اینانیر کی،
«من قادین اولموشدوم
سن کیشی
شوبهه‌میز هئچ واقت آلینمادی»
پاییزی مؤحتشم بیر قادین گؤره‌ن، قوجالیر، «قیرخ یئددینجی تقویمده تؤکولور یارپاقلاری.» بیر کینایه ده وورور اقتصادی دوروموموزا؛ یعنی«آز قالیر میللی اولسون نفت» و سوروشور: «نئچه تقویمله واراقلاناجاقمی!» قادین اتفاقینا دوشونن بیر شاعرین
«رژه گئدیر بئینیمده
تاخ تاخلی دیک دابانلار
چالینیر قاب، قاشیقلار
سیندیریلیر آینالار
آیاقلانیر روژ – میداد»
بئله ایسه شاعر عصیرلر بویو قادینین، مطبخله، جینسللیکله تعریف اولونماسینا عصیان ائدیر، اونوندا «بیر رؤیاسی وار فالاچینین شعاریلا، غاده‌نین علمی‌ایله و سعادین یاردیمجیل اللریله، نیگارین یوموروقویلا»، حتی گنج قادین شاعرلرین کاراکتریله، بئینینده کی همشه مظلوم بو منفعل قویونون عدالتسیزلییه هوجوم چکن بیر قورد اولماغیندان دانیشیر. بونونلا بئله هله ده بیلمه‌یه، دوشونمه‌یه احتیاج دویور. «نه چوخدور بیلدیکلریم قارشیندا بیلمه‌دیکلریم!» بو اوغورلو گئدیشده بعضا نوقصان دا یارانیر؛ سئوگیده یالنیز قادینی پاخیللیغا محکوم ائده‌ن ائرککسل دوشونجه دومانلار آلتیندان اوزه چیخیر:
«سئوگیده پاخیل اولمایان
قادین دئییل»
یئنه حسرته دولماق، یئنه اؤز دوروموندان، یعنی قادین دوروموندان شکایت:
«هردن دوشونورم
کئشگه کیشی شاعری اولایدیم
داریخمالاریمی‌تؤکمک‌چین
سیقارا، قهوه‌خانایا، تپه‌یه
گؤیله قووشماق‌چین»
نه یازیق کی قادین بوتون بو مکانلارا قریبه‌دیر؛ حتی شاعر، یازار اولسادا ائوده محبوسدور:
«حئییف حئییف منه
کیشی شاعری دئییلم
گونئیلی آلچاق دووار قادینی‌یام
سوغان سویماق بهانه‌سیله آغلاماق وورغونو.»
حسرت چکمک، بو گئرچکلری گؤرمک، اونلاری یازماق اؤزو اعتراضدیر و البت جسارت طلب ائدیر. حتی بئله تام سئکسیستی بیر فضانی شاعر اولدوغونون نه‌دنی اولاراق آچیقلاماق!
«یالان دئدیلر
گول درمه‌یه گئتمه‌میشدیم
گولابدا گتیرمه‌دیم
یالنیز بؤیوکلرین ایسته‌یینه وکیل سن! دئدیم»
بو شاعر قادین، شعری بئی‌ده گؤرور، کنشگر، ایسته‌ین.
«یالوارا- یالوارا
اوره‌ییمین زنگینی چالیب
ائلچی گلمه‌سن منه
من ایسه نازلانا- نازلانا
هه دئییب
یازان دئییلم سنی
قادینلیق غروروم
باشیمدادیر هله»
دئملی بوردا بیر گؤرونتو ائرککسل توپلومدان گؤرسنیر. قادینین دورغونلوغون، انفعالین غرور آدلاندیرماق یعنی؛ چونکی قادین ایسته‌ییب چالیشاندا آلچاق اولور، غرورسوز اولور. بونون دالیجا شعر قادینلاشیر. بودا ائله همن دئدیگیم پارادوکسلو بیر دورومدان عبارت‌دیر:
«شعرلریم بیر قادین‌دیر، اوشویور اللری
نئجه کی قادینین اللری»
نییه کی گونش روحوندان ،پنجره‌سیندن کوسموش و شعرلری قارانلیغینا معروض قالمیش. یئنه ده قادینا عنعنوی باخیش جانلانیر:
«کئشگه بیرده دؤنئیدیک دوننه
و من تیترک الده چای
اؤرکک باخایدیم سنه
نئجه اولدو اوتانقاجاق یاناقلاریم؟»
و حسرت، ایشیق حسرتی
«ایچیمده کی بو قادین
الی قوینوندا
حسرتلی باخیشلا
بویلانیر پنجره‌دن.»
و سئکسیستی بیر آنلاما قاییدیش، اوخونماق ایسته‌مک، کشف اولماق ایسته‌مک! اؤزو اوخوماغا چالیشمادان.
«مغرور قادینلار آچماز کی اوره‌یینی
اوخو گؤزلریمی!»
البت شاعر قادینی مبتذل گؤرمه‌یه، قادینی تکجه تن گؤرمه‌یه ده اوزولور؛ اعتراض ائدیر:
«من بو اؤسکورکلی
مسلول خیاوان‌لارین
قیزمالی شهوت گؤزلری
گؤوده‌سینین درین دایازیندا سوزن مانکن دئییلم
نه اینجه بیر قادین سسی
نه نازیک بیر پری گؤوده‌سی
آختارما بو سؤزجوکلرده»
بو شعر گؤزه‌ل قورتاریر. شاعرجه «یانیب – یانیب کول اولوب، یئنی‌دن دوغولماقدا وار» قادینا. نسه سئوگییه قاییدیشدا ائرککسل دوشونجه ائله بیل تاریخسل ذهنیتیمیز اولاراق بیزدن ال چکن دئییل:
«من ناز
سن نیاز، آرت منی
چوخ آرت منی»
نیگار خانیما یازیلان شعرده یئنه قادین اتفاقی گؤزه ده‌ییر. «چونکو اؤلمه‌ییب سارا» و قادین قادینی قورتارا بیلر. سونرا باشقا شعرده دئییر کی «گولوشلرینی قورو خاتین،/ قارقالارلا ال بیردی بو تولکو کیشی،/ قاپ قارا قارقالار دیله‌ییرلر گولوشلرینی» البت کی بوردا قادین گوجلو اولماغا، چالیشماغا دعوت اولونور
«بو آینادا کی قادینی دینه‌دیر
بورو اونو ایستی شعرینین کورکونه»
بوردا شاعر اؤزو اؤزونه یاردیمجی‌دیر؛ نجات یولودور. او منلیگین‌ده آختاریر و دوشونور کی «گاه آنا، یاشام یولداشی، گاه اؤیرتمن.» اصلینده توپلوم تحمیل ائتدییی بو یئرلر، نقشلر او دئییل و کیملیگینی بیلمک ایسته‌ییر. شاعر گونده‌لیکلردن یورولور؛ حبس اولدوغو ائودن، مطبخدن. «بیلیک‌لری تاوانی آشیب داشسادا» سونوندا توپلوم اونو کیشی ایله تعریف ائدیر. بو دوروما اوزولور؛ شاعر اکسیژن آز گتیریر؛ آنجاق بو «یالنیزلیق خیاواندا، قادین دؤنگه‌سینده» کینی قورتارماق‌چین آغالاردان یاردیم اومور. شعرده لاپ سئکسیستی سؤزجوک باکیره اکسیژن‌دیر. تمیز‌هاوا دیله‌نن قادین، باکیره، ال ده‌ییلمه‌میش قادینین باکیره‌لیک افسانه‌سینی خاطیرلادان، اوندان تؤره‌نن ظولملری ائرککسل توپلومدا ایستر- ایسته‌مز اوخوجونون ذهنینه گتیریر:
«دوغوردان نه‌یین آجی‌دیر!
بو گونلر روحوم»
شاعر گرگین و پارادوکسلو دویغو‌لارین سرگردانی‌دیر:
«ایللردیر کولکلردن
یوردسوز اوچورام
سفیل، سرگردان
حواس‌سیز،هاواسیز
و دؤرد فصیلیم همشه پاییز»
و البت بو سرگردانلیغین نه‌دنی شاعرین حساس دوشونجه‌لیگیندن، بو عدالتسیزلیکلره اعتناسیز اولمادیغیندان آسیلی‌دیر.
«قویون کیمی‌یاشاماق
بؤیوک نعمت‌دیر یولداش!
ایچیرسن بیلیکلر زهرین
سیغیشمیرسان دونیایا»
بو بیلیک‌لردن و اوندان تؤره‌نن مسئولیتلردن ده اوزولور:
«کئشگه اوجقاردا کی
کندلی قادین سایاق
آیین شایین، آرخایین
یاشایا بیلئیدیم»
دئمه‌لی بیر قادینین حزین کولکلی سسین بو سؤزجوکلردن ائشیدیرسیزمی؟ سونرا شاعر گؤزل سونوجلاییر:
«گئدیرم اؤزومو تاپام
اؤزومو سئوم
ال چکین
بو یالانچی عشق آدلانمیش
افسانه‌لردن!»
البت کی بوردا عشق افسانه‌سی بو ائرککسل توپلومدان تؤره‌نن افسانه‌دیر. منجه شاعرین عصیان نوقطه‌سی بوردادیر، حتی سئوگیسل بیر شعر مکتوبو اولسادا:
«گئدیرم آدم‌سیز حووا اولام»