جلیل محمدقلیزاده
من اون یاشیندا، یا بلکه بیر قدرده آرتیق اولاردیم. خالام آزارلامیشدی. میرزا ستّار حکیمی‌گتیرمیشدیلر کی، باخسین و معالجه ائله‌سین. دئمک، خالامین خسته‌لیگی او قدرده آغیر دئییلدی و بونو من اوندان اؤترو دئییرم کی، او وعده‌لر، قیرخ ایل بوندان قاباق بیزیم شهرده ایکی نفر مسلمان حکیمی‌وار ایدی: بیری حاجی میرزا ستّار ایدی و دیگری مشهدی نورمحمد ایدی.
مسلمان حکیمی‌دئدیک ده او دئییل کی بونلار مسلمان ایدیلر، بو ایکی نفره اونون اوچون مسلمان حکیمی‌دئییردیلر کی، بونلار حکیملیک تحصیل‌لرینی مسلمان مملکتلرین‌ده آلمیشدیلار. حاجی میرزا ستّار تبریزده اوخوموشدو؛ حاجی نورمحمدده ائله بیزیم اؤز شهریمیزده نسخه‌بند کتابلارینین مطالعه‌سی ایله و تجربه ایله حکیملیگی اؤیرنمیشدی. بونلارین دا معالجه‌سی بیر مختصرجه نبضه باخاندان سونرا جیبلرین دن خسته‌یه کینَه و حب ایشلتمه وئرمک‌دن عبارت‌ایدی.
بو مسلمان حکیملرین‌دن ساوایی شهریمیزده روس حکیملری ده وارایدی. روس حکیمی‌بونلارا او سبب‌دن دئییلیردی کی، بونلار روسیادا و بلکه اروپادا تحصیل تاپمیشلاردی. و چون بیزیم جماعاتین آراسیندا اعتقاد وارایدی کی، «روس حکیملری» مسلمان حکیملرین‌دن آرتیق تحصیل گؤرموش و تجربه حاصل ائتمیشدیلر، اونونچون ده آغیر خسته‌لیک اتّفاق دوشنده همیشه روس حکیملرینی حاذق حساب ائدیب اونلاری دعوت ائدردیلر؛ بیر مانات روس حکیمینین حقّی-زحمتین‌دن و یاریم مانات آپتئک خرجین‌دن قاچماق بابتین دن حاجی میرزا ستّارا، یا مشهدی نورمحمده قانع اولوب، بئش-آلتی شاهی ایله حکیمی‌ده و داوا-درمانی دا اؤتوشدورردیلر.
دئمک، مسلمان حکیمی‌چاغیرماق ایسته‌ین‌ده، بورادان بیلمک اولاردی آزارلینین آزاری یونگولدور. امّا «روس حکیمی» گتیرنلرین‌ده معناسی بو ایدی کی، خسته‌نین حالی قورخولودور.
حاجی میرزا ستّار خالاما باخیب گئدن‌دن بیر ساعات سونرا گؤردوم کی، خالامین اَری مشهدی ذوالفقار بیر کؤهنه فایتون‌دا بیر روس پاپاقلی کیشی ایله گلیب یئندیلر. بو روس پاپاقلی کیشی روس حکیمی‌ایمیش. بورادان من آنلادیم کی، خالامین ایشی خارابدیر. من‌ده اوزاقدا دوروب، حکیمین خالاما باخماغینا تماشا ائدیردیم.
خلاصه، باخدی قورتاردی و بیلمیرم نه دئدی، نه دئمه‌دی و حکیم فایتونا مینیب گئدن‌ده خالامین اَری تله‌سیک منه بیر قپیک وئردی و دئدی:
– بالا، تئز اول، دورما، تئز، تئز بیر قپیکلیک بوز آل گتیر، وئر ائوه … حکیم دئییردی …
و خالامین اَری بیرده بو سؤزلری تأکید ائدن‌دن سونرا آناما خلوتجه نسه دئدی. ائودن بیر دنه بوش داوا شوشه‌سینی الینه آلیب میندی فایتونا حکیمین یانینا و سوروب گئتدیلر. و فایتون ایسته‌ییردی اوزاقلاشا، آتام ائویمیزه طرف اوجادان دئدی:
– آی اوشاق، بوزو یاددان چیخارتمایین!
بونلار گئدن‌دن سونرا آنام دا حکیم گلنده اؤرتدویو چارشافی یئره توللاییب، چؤکدو خالامین یانینا و بودا منه تأکید ائله‌دی کی، دورماییم، تئز قاچیم بازارا بوزون دالییجا؛ چونکو معلوم اولدو کی، حکیم تاپیشیریب کی، خالامین اوره‌گینین اوستونه البتّه بوز قویسونلار و اورهگی ساکت اولمایینجا بوزو گؤتورمه‌سینلر.
من اوز قویدوم بازارا طرف. خیالیم دا قویموشدوم گئدم دوز باقّال چارسیسینا و بوزو آلام گتیرم. و شهرده اوردان دا ساوایی بیلمیردیم‌هاردا بوز ساتارلار.
ائویمیزدن آیریلاندا چوخ دا تلسمیردیم، امّا خالامین یالوارماغی یادیما دوشنده بیر قدر آیاق گؤتوردوم ؛ چونکو یازیق خالام درین گؤزلرینی گوجله منه طرف چؤندریب بئله یالواردی:
– قربان اولسون سنه خالان ، اوره‌گیم پؤشلندی، بوزو تئز گتیر.
حاجی بایرامین کوچه قاپیسینین قاباغیندان کئچنده ایتلری حیاط دان باشلادی هورمه‌گه. من الیمه احتیاط اوچون ایکی داش آلدیم، قاپینی اؤرتدوم، کئچدیم. ایت کوچه‌یه چیخمادی و حیاط‌دان ایتین یورقون «هوو، هوو» سسی گلیردی. بو ایت هرچند چوخ قوجا بیر ایت ایدی و یول ایله اؤتوب کئچنلرایله ده چوخ بیر آجیغی یوخ ایدی و اولمازدی. حاجی بایرامین اوغلو، منیم کوچه یولداشیم شیرعلی، من همیشه اونلارین قاپیسیندان اؤتن ده همان قوجا کؤپه‌گی چاغیراردی کوچه‌یه و ایتینی کوشکورردی اوستومه و اؤزوده، ایتی ده {منی} بیر قدر قووالاردیلار، امّا توتا بیلمزدیلر؛ چونکو ایت او قدر قوجا ایدی کی، بیراز منه طرف هجوم‌دان سونرا تئز یورولاردی، دوراردی و آنجاق گوجسوز و علاجسیز دوردوغو یئرده «هوو، هوو» ائدردی. و منه خوش گلن او ایدی کی، ایتین بو خاصیّتینه شیرعلی‌نین ائله برک آجیغی توتاردی کی، منی بوشلاییب باشلاردی یازیق قوجا ایتی داشلاییب اینجیتمه‌یه.
بودا منه نهایت خوش گلردی. بئله اولاندا شیرعلی ایتین آجیغینی دؤنوب ایستردی مندن آلسین و چوخ واخت اولاردی کی، بیز بیر-بیریمیزله سؤیوشردیک و چوخ واخت دا ائله ساواشاردیق کی، یول آداملاری گلیب بیزی آرالاردیلار.
چونکو دخی شیرعلی قاپیدا گؤرسنمه‌‌دی ، من ده ایتین هورمه‌گینه قولاق وئرمه‌ییب و خالامی‌دا ملاحظه ائله‌دیم؛ یعنی بیر نوع یازیغیم گلدی و کئچدیم گئتدیم.
باقّال چارسیسینا یئتیشدیم و بیر قپیگی اوزالتدیم وئردیم بوزساتانا. بودا بیر چوخور یئره الینی اوزاتدی، یارپاقلارین و سامانین آلتیندان بیر یئکه بوز پارچاسی چیخارتدی، منیم بیر قپیگیمه باخدی، بوزو ایکی بؤلدو و یئکه‌سینی بیر کلم یارپاغینا بوکدو، وئردی منه.
بوزون آغیرلیغی اولاردی تقریباً بئش گیرونکه. بوزو آلدیم الیمه و سرین باقّال راستاسیندان چیخدیم گونون قاباغینا.هاوا شدّتلی ایستی ایدی. یایین اورتا آیی ایدی و باشیمین اوستونده‌کی نصف‌النّهارین گونو اگر بیر امام معجزی ایله گؤی دن یئره دوشه بیلسئیدی، دوز منیم کلّه‌مه دوشردی. من ایستی قان ترین ایچینده ایدیم و بیر یاندان آلنیمین تری دامجی-دامجی آخیردی و بیر یاندان دا بوز شدّت‌نن اَرییب سوزه‌له‌نیردی. یئردن بیر تمیز داش گؤتورموشدوم، هردن بیر بوزون بؤیرونه ویریب ازیردیم باسیردیم آغزیما و آلنیما.
گلدیم چاتدیم حاجی بایرامین قاپیسینا. ایتین سسی گلمیردی. شیرعلی گئنه گؤرسنمیردی. حاجی بایرامین دروازاسینین قاباغینا یئتیشنده اؤزوم ده دئیه بیلمرم کی، نییه دایاندیم. ایتین گئنه سسی گلمیر. هئچ کس نه قاپیدا، نه کوچه‌نین بیر یانیندا گؤروکمور؛ یقین کی، ایستینین ضربین‌دن هره بیر کؤلگه یئره پناه گتیریب.
عادت کرده اولماق یامان ایمیش و منیم ده عادتیم بونا ایدی کی، بیرجه گون‌ده اولماییب کی، بو دروازانین قاباغیندان اؤتوب کئچنده یا ایت منیم قاباغیما چیخماسین، یا شیرعلی چیخماسین. و معلوم کی، بونلارین دا بیری چیخاندا منیم اوچون بورادا مشغولیّت اولماسین، یا ایتی داشلاماییم، یا شیرعلی ایله سؤیوشمه‌ییم و هردن بیرده اونونلا دالاشماییم.
پس نئیله‌ییم؟بیر چاره‌م بونا قالدی کی، یئردن ایکی دانا قیوراق داش گؤتوردوم، اؤز ائویمیزه طرف بیر قدرده اوزاقلاشدیم کی، بیر هنگامه تؤره‌سه، منه الی چاتان اولماسین. و گئری چؤنوب داشین بیرینی توللادیم حاجی بایرامین دروازاسینا و قاچدیم، داها دا اوزاقلاشدیم.
دالدان کؤپه‌یین سسینی ائشیدیردیم. قوجا ایت خواهی-نخواهی چیخمیشدی قاپییا و خواهی-نخواهی اؤز وظیفه‌سینی ایفا ائدیری.
الیمده‌کی اوبیری داشیدا توللادیم. داش ایتین باشینین اوستون‌دن اؤتوب گئتدی شاققیلتی ایله دَیدی حاجی بایرامین دروازاسینا. بورادا کؤپک دئیه‌سن آجیغا دوشدو، چونکو منه طرف باشلادی هورمه‌گه. من قورخومدان قاچدیم، بیر قدر اوزاقلاشدیم و چؤنوب گئری باخاندا گؤردوم کی، ایتین دالییجا شیرعلی ده منه طرف هجوم ائدیر.
سیز ائله بیلمه‌یین کی، من اونلاردان احتیاط ائله‌ییردیم؛ بیر ذرّه‌جه ائله‌میردیم. چونکو بیلیردیم کی، کؤپه‌یین نه دیشی وار منی توتسون، نه طاقتی وار منه گوج گلسین. اوکی، شیرعلی دی، اونون عهده‌سین دن هر حالدا گله بیلردیم.
بوزو قویدوم یئره، گؤردوم کی،اود کیمی‌ایستی تورپاغا بوز جیزیلتی ایله یاپیشیب آز قالدی‌هاوایا اوچسون. سویو آخا-آخا بوزو تئز تورپاغین ایچین دن گؤتوردوم توللادیم دیوارین کؤلگه‌سینه و قاچدیم یئرده‌کی داشلارا طرف و قاباغیما گلن داشلاری یئردن قاپیب باشلادیم شیرعلی‌یه طرف توللاماغا. بودا منه باخیب. دوردو منی داشا باسماغا. کؤپک ده آنجاق من آتدیغیم داشلارا اؤزونو چیرپیردی و بوندان باشقا صاحیبی‌نین اوغلونا بیر غیری کمک گؤستره بیلمیردی. بیز همی‌بیر-بیریمیزی داشلاییردیق، همی‌بیر-بیریمیزی سؤیوردوک. سؤیوشلریمیز بو قبیل دن ایدی: «آ سنین آنانی…فلان و فلان»، «آی سنین باجینین … فلان و فلان» «کؤپک اوغلو و ایت اوغلو» سؤیوشلری بورادا او قدر وئج وئرمیردی؛ سبب بو کی، توققوشمامیز عادی بیر توققوشمالاردان دئییلدی کی، سؤیوشلرده عادی اولسونلار. حتّی من اونا بورادا حیرصیم دن ائله بیر سؤیوش گؤندردیم کی، شیرعلی قئیزین دن آغلادی و همان سؤیوشو آغلایا-آغلایا منه گئری قایتاراندا اؤز آتاسی حاجی بایرام حیاط دان ائشیتدیمی، ائشیتمه‌دیمی، آنجاق گؤردوم کی، کیشی دوز گلدی یاپیشدی اوغلونون قولاغیندان و چکه-چکه آپاردی حیاطینه و دوباره حیاط دان چیخدی، منه طرف سسلندی:
” اده، ولدزنا،دوز یولوننان چیخیب گئده بیلمیرسن؟”
من دینمه‌دیم و اوتوردوم دیوارین دیبینه. اوره‌ییم ائله یانیردی، آز قالیردیم یئرده‌کی بوزو گؤتوروم سوخام بوغازیما. بوزدا اؤز ایشینده، اریمک‌ده ایدی. گئنه اؤزومو ساخلاشدیرا بیلمه‌دیم و الیمده کی داشینان بوزون بیر طرفینی ازدیم باسدیم آغزیما و بیر آلما یئکه‌لیک ده قالان بوزو ایسته‌دیم قویام یئره. آنجاق بورادا خالام یادیما دوشدو و ایسته‌دیم دورام قاچام ائوه و قالان بوزو یئتیرم آزارلییا. و بورادا باخدیم کی، شیرعلی دوروب دروازاسینین آغزیندا و منه طرف باخیر. من ده دینمه‌دیم و دوشدوم یولا، ائویمیزه طرف. بورادا شیرعلی‌دن ائله بیر سؤز ائشیتدیم کی، دخی مجبور اولدوم دایانام و اونا جواب وئرم. شیرعلی اوزاقدان منه‌هارایلاییردی کی:
– هه، بئله‌جه ایت کیمی‌قورخوب قاچارسان‌ها!
الله-اکبر … آخی بو سؤز یاخشی سؤز اولمادی. بورادا شیرعلی منه هرنه دئسه‌ایدی، گئنه قولاق آردینا ویریب اؤزومو یئتیرردیم ائوه؛ چونکو خالامین اَرین‌دن‌ده قورخوردوم و بیرازدا آنام دان قورخوردوم. امّا الله گؤرور کی، شیرعلی ناحقّ سؤز دانیشدی؛ چونکو من اونون نه‌یین‌دن قورخدوم کی!… ایندی گئدیرم ائوه.
من چؤندوم دایاندیم و شیرعلی‌یه بئله سؤز قایتاردیم:
– اده، کؤپک اوغلو کؤپک، من سنین نه‌یین دن قورخوردوم؟
– کؤپک اوغلوسان دا، ایت اوغلوسان دا!
بیز باشلادیق بیر-بیریمیزه یاویق گلمه‌یه. احتیاط اوچون بوز تیکه‌سینی گئنه قویدوم دیوارین دیبینه و او منه، من اونا یاویق گلدیک، گلدیک و بیر-بیریمیزه سؤیه-سؤیه یئتیشدیک، چاتیشدیق و دوشدوک یوموروق دؤیوشونه و سونرادا ال‌به‌یاخا اولدوق.
بیراز بیر-بیریمیزی جیرماقلایاندان و کؤتک‌له‌ین‌دن سونرا بیرده گؤردوم کی، بیر قوجا کیشی‌نین قوجاغیندایام. بیر نفرده چارشافلی آرواد و بیر-ایکی ده اوغول-اوشاق شیرعلی نی چکه-چکه آپاردیلار ائولرینه طرف. من ایسته‌دیم قوجا کیشی‌نین الین‌دن دارتینیب چیخام، حریفین اوستونه هجوم ائدم،بورادا من بیردن آییلدیم، ساکت اولدوم. کوره‌ییم‌دن ناغافل بیر برک یومروغو حسّ ائدن کیمی‌باشیمی‌قالخیزدیم.
منی ووران خالامین اَری ایدی. بوندان اونون حیرصی هله سویومادی؛ یومروغون قالخیزمیشدی یئنه یئندیرسین، قویوب قاچدیم ائوه طرف.
خالامین اَرینی دالیمجان گلن گؤرمه‌دیم، یقین کی، اودا بازارا طرف گئتدی. سونرا بیلدیم کی، گلیب ائوده منی بازاردان گلمیش گؤرمه‌ییب، قاییدیب بازارا کی، بوزو اؤزو آلیب گتیرسین.
اوتاندیغیمدان آزارلینین یانینا گئتمه‌دیم؛ آنجاق آنام اوزاقدان منی گؤرنده بیرجه بونو دئدی:
– آ بالام، سنین گؤروم جییَرین یانسین! نئجه کی، یازیق آزارلی آروادین جییَرینی یاندیردین.
خالام منی چوخ ایستردی؛ اونونچون دا سونرا من بیلدیم آنام منه بو قارغیشی ائله‌ین ده خالام آناما بئله دئییب:
– آی قیز سارا، سنی حضرت عبّاس، اوشاغا ائله قارغیش ائله‌مه!
بیر نئچه گون دن سونرا خالام وفات ائتدی. من او گونو نه آغلادیم، نه ده درد ائله‌دیم، نئجه کی، جمعی منیم کیمی‌باجی اوشاغی خالاسی نین اؤلومونه نه آغلار و نه درد ائدر.
بونونلا بئله بیرجه شئی یادیمدان چیخمادی و ایندییه کیمی‌منی گاهدان ناراحات ائتمک‌ده‌دیر.
نه‌دی او؟– اونون آدی «بوز» دور.
خصوصاً یای فصیل‌لری کی، بیر طرف دن بیزیم ایستی اقلیم‌ده کی، یایین ایستیسی‌نین شدّتین‌دن نه اینکی خسته‌لر، بلکه سالامات آدامین‌دا واخت اولور کی، جییَری یانیر.
و یای فصلی آرابالاردا داشینان آغ و تمیز دورو بوز کرپیجلرینی گؤرنده خالام یادیما دوشور و اؤز-اؤزومه دئییرم: او خوشبخت کی، ایندی اونون اوره‌یی یانیر، بو بوزو آپاریب اونا وئرجکلر کی، اورهگی سرینله‌سین. و چوخ-چوخ داها دا خوشبخت آداملار وار کی، بو بوزلار اونلارین لذیذ یئمکلری و ماروژنالارینا صرف اولونور. امّا منیم خالام اودلو قیزدیرمانین ایچینده اورهگی یانماقدا اولدوغو حالدا، بیرجه تیکه‌سینه حسرت قالدی و ایکی گون سونرا اؤلوب گئتدی.
کیمین قصورو اوجوندان؟ منیم‌می، یا یوخ؟ کیمده‌دیر تقصیر؟ منده‌دیرمی‌کی، ایتلرایله دالاشماغا مشغول اولوب، خالامین بوزونو اودلو تورپاغین ایچینده اریتدیم؟ یا بلکه گناهکار طبیعت دیر کی، داش کیمی‌برک بیر بوزو ایستی‌دن سویا دؤندردی؟ یا بلکه گناه هئچ بیریمیزده دئییل؟ اوندان اؤترو کی، من تک تربیه گؤرمه‌ین اون یاشیندا بیر اوشاغین همین رفتاری چوخ طبیعی دیر، نئجه کی، بوزون گون قاباغیندا اریمه‌یی طبیعی دیر.
مقصد سؤال لارا جواب وئرمک و بئله-بئله فنّی مسئله‌لری آچماق دئییل. و هئچ بیر مقصد یوخدور.
آنجاق هر بیر یای فصلی کوچه‌لرده آرابالاردا بوز ساللارینی گؤرنده، بیر طرف دن او بوزو شامپانسکیلره و لذّتلی ماروژنالارا ایشله‌دن خوشبخت لر گؤزومون قاباغینا گلیر و عئینی زامان دا خالامین «جییَرینین یانماغی» یادیما دوشور.
نه قدر کی، اوشاق ایدیم، یادیما دوشمزدی؛ ائله کی، یئکه‌لیب عاغلیم کسدی ، بوز احوالاتی منه هر بیر یئری دوشنده درد اولور. بیر طرف دن‌ده اون دؤرد یاشیمدا اولدوغوم واخت اؤلومجول آزارلی خالامی‌بیر قپیکلیک بوزا حسرت قویماغیم یادیما دوشور.
کؤچوروب حاضیرلایان: حسین امکانی خواجه