حسن مجیدزاده (ساوالان)
فخر ائیله‌مه ای بولبول شیدا چمنیم وار
قوی فخر ائله‌ییم من کی، گؤزل بیر وطنیم وار
– دئین شاعر، فطرتاً شاعر دوغولوب، گؤزللییی سئویب، عؤمرو بویو ائلینه، یوردونا اوره‌کدن باغلی اولوب، همیشه وطن و گؤزللیک عشقیله اوره‌یی چیرپینان عصریمیزین یگانه شاعری، بؤیوک عارف شاعریمیز فضولینین نجیب خلَفی و لیاقتلی وارثی، محمدقلی اوغلو علی‌آقا واحددیر.
زمانیمیزین فوق‌العاده استعدادلی شاعری واحد، اؤز سئودییی ائل و خلقی‌نین شعر انکشافیندا گوجلو تأثیری اولموشدو. او، اؤز صمیمیّتی ایله اوستون یئر توتور؛ او، بؤیوک انسان‌لاردا اولان صفت‌لره یییه‌لنمیش بیر صنعتکار اولوب، حیالی و ایگیدلییی ایله بیرلیکده تواضعکار شاعردیر. او، آلتی یوزدن آرتیق گؤزل غزل‌لریله فضولی‌میزین عنعنه‌لرینه دوامچی اولاراق شعرلری‌نین بیرینده دئییر:
دئیردیم اهل قلم، واحد، عفو ائدرسه منی،
بؤیوک فضولی‌میزین یادگاری من اؤزومم!
بو فخردیر منه واحد، کی خلق شاعری‌یم،
بؤیوک فضولی‌لرین خاک پایی‌نین بیری‌یم.
البته بونو دا قید ائتمک گرکلی‌دیر کی، فضولی یادگاری و فضولی عنعنه‌سینی داشیماق و یا بو ادّعانی ائتمک نه‌قدر بؤیوک و نه‌قدر چتین‌دیر.
۱۶-جی عصر، فضولی عصریندن بری چوخ‌لاری غزل دئییب و یا باشقا سؤزله دئمک اولار کی، هر شاعر اؤزونو سیناماق اوچون ده اولسا غزل و یا غزل‌لر یازیب و بعضاً بیر، ایکی و یا بئش قطعه گؤزل غزل یازان‌لار دا اولوب؛ اما دیلیمیزده دؤرد-بئش یوز اعلا غزل‌لر فضولی و سیّد عظیمی‌چیخساق قوشان اولماییب. البته ذاکر، راجی، صراف، صابر ذکری و فکری اردبیلی، خورشید خانیم ناتوان، نباتی، حئیران خانیم و یا مثال اوچون بؤیوک غزل شاعری حاج سید عظیم شیروانی بیر چوخ اعلا غزل‌لر یازمیشلار؛ اما بونلارین‌هامیسیندان چوخ اوخونان واحدین غزل‌لری اولموشدور.
حتی بؤیوک ادبیات‌شناس و غزل‌شناس و عالیم‌لر ده واحدین غزل‌لرینه صنعتکارلیق باخیمیندا کامل، ساده‌لیک و معاصرلیک، خلقی‌لیک و حیاتی‌لیک کیمی‌اؤزللیک‌لره یییه‌له‌نن، گؤزل و اعلا سجیّه‌وی‌دیر – دئمیشلر.
او، فضولی و سیّد عظیم کیمی‌قدرتلی شاعرلرین دوامچیسی اولدوغو اوچون اونو بیر غزل شاعری کیمی‌تانیییرلار؛ اما واحد شعرین هر نوعوندا اؤزونو سیناییب، موفقیتله، عالی وضعده سیناقدان چیخمیشدیر. ایکی یوز اللی‌دن چوخ اجتماعی، تنقیدی معنالار داشییان، صابر مکتبیندن الهام آلمیش صابرانه اعلا طنز شعرلری واردیر. مثلاً بیر آز بازارین تعاونی‌لشمیش یعنی «تولیددن مصرفه» دوشموش وضعیتینه گؤره بعضی انصاف‌سیزلارین ایشی رونق‌دن دوشور. بازارداکی آل-وئرچی‌لرین دیلیجه یازیلمیش بیر طنزیندن نئچه مصراعسینی اوخویاق:
چیخدی صد حیف، الیمیزدن اوْل عدالت کانی،
او، ژولیک‌لر یاتاغی؛ کؤهنه قوبا میدانی.
وار ایدیق بیر نئچه دلّال‌هامی‌پاکیزه‌نژاد،
مختصر کیم بیزیم الیمیزده ایدی هر بیر زاد،
خلق گر حیله‌ده شیطانی ساییر کان فساد،
بیزه شاگرد اولامازدی، هله قالسین اوستاد،
حیله و مکر ایله فسخ ائتمیش ایدیک شیطانی.
***
ایشیمیز صبح و مسا عالمی‌آلداتماق ایدی،
بیره بئش خلقه باها قیمته شئی ساتماق ایدی،
غرض، عادت بیزهآسوده یئییب، یاتماق ایدی،
گؤز گؤره خلقی بوتون کاریمیز آلداتماق ایدی،
بیزه یارب! یئنه قسمت ائله، او دوورانی!..
واحدین نیّتی طنز یازماقدا اجتماعی شعورون اویانماسی، کوتله‌وی شکیلده انکشاف تاپماسینا یاردیم ائتمک اولوب، بو ایشده موفق ده اولوب؛ مثلاً:
لذّت خِیری گؤرن شرّ ایشه اقدام ائتمز
مرد عاقل اؤزونو ناکس ایّام ائتمز
او، جامعه‌سی‌نین چیرکین دوشونجه‌لی بدخواه‌لارینا دفعه‌لرله گؤزل شکیلده کسگین جواب‌لار وئریر؛ مثلاً:
مظلومه ظلم ائدن یئته‌جکدیر جزاسینا،
مطلق بودور عدولارا قطعی جوابیمیز.
***
بدخواه خلق اولان گؤره‌جک اؤز قیامتین،
وقتا، قورولدو عدلیله یوم‌الحسابیمیز.
***
اؤلسک ده خوشدو حق و عدالت یولوندا بیز،
دشمن مین اولسا، ذرّه‌جه یوخ اضطرابیمیز.
او، جامعه‌سینده وفاسیزجاسینا جامعه‌نی سایمایان حیاسیزلارا و خلقین احتیاج‌لارینا اعتناسیز اولوب، انصاف‌سیزلیق‌لا پول توپلایان‌لارا:
اولما وفالی، عهد و وفادن نه فایده؟
اول بی ادا، وفا و ادادن نه فایده؟
***
وئرمه فقیره، سعی ائله ییغ بانگا پول‌لاری!
اهل سخاوت اولما، سخادن نه فایده؟
***
خلقین مالینی جهد ائله یئ، خوش کئچیرت گونون،
قدر حیانی بیلمه، حیادن نه فایده؟..
ع. واحد دورونون عالیم، یازیچی، شاعر و مترقّی انسان‌لاری ایله صمیمی‌علاقه ساخلاییب، تئز-تئز محیطی‌نین ده‌یرلی شخصیت‌لری ایله گؤروشو اولارمیش. او «ملانصرالدین» مجموعه‌سی‌نین مدیری، جلیل محمّد قلی‌زاده ایله گؤروشونو بئله نقل ائدیر: «ایلک دفعه منی ادبیات‌شناس عالیم «سلمان ممتاز» ۱۹۲۵-جی ایلین بهاریندا میرزه جلیل ایله تانیش ائتدی. میرزه جلیل منی خوش و گولر اوزله قارشیلادی و منه ایلک گؤروشده بیرجه بونو دئدی: «بیز گرک چوخدان تانیش اولایدیق؛ سن «ملانصرالدین» اوچون تئز-تئز شعرلر یازایدین. ایندی ده هئچ گئج دئییل» – دئییب، منی یئنی طنز یازماغا روحلاندیردی.
من، ائله ایلک گؤروشده میرزه جلیل‌دن موضوع ایسته‌دیم.
– چوخدور موضوع، – دئدی. نوروز بایرامی‌یاخینلاشیر؛ گؤتور بیر بایرام نغمه‌سی یاز!
من میرزه جلیلین تاپشیریغینا عمل ائدیب، دئدییی «بایرام نغمه‌سی»نی یازدیم و همین شعر ژورنالین ۱۹۲۵-جی ایل ۱۴ مارت تاریخلی ساییسیندا چاپ اولوندو.
۱۹۲۷-جی ایلین آپریلینده یئنی یازدیغیم «طنز» شعری گؤتوروب میرزه جلیلین اداره‌سینه گئتدیم.میرزه جلیلین عائله‌سی ده اداره‌نین یئرلشدییی بنانین اؤزونده یاشاییردی. او، میزین آرخاسیندا اَیلشمیشدی. قاباقکی اوتاقدا مجموعه‌نین ایشچی‌لری اوتورموشدولار. قاباغیندا، اوستو گونده‌لیک‌لر و مجموعه‌لرله قالاخلانمیش بیر میز وار ایدی. قاپی‌نین ساغ یانیندا یاناشی قویولموش ایشقابلاردا، مختلف کتابلار گؤزه چارپیردی. میرزه جلیل منی گؤرن کیمی‌آیاغا قالخیب قاباغا گلدی؛ قاپی آغزیندا منی قارشیلادی، گؤروشدو، چکه-چکه گتیریب یانینداکی صندلده اَیلشدیردی.
– بیزه تزه نه گتیریب‌سن؟ – دئیه سوروشدو.
– الی‌بوش گلمه‌میشم، میرزه! شهریمیزین عمومی‌خدمات اداره‌لری‌نین پیشخدمت‌لریندن بیر مستزاد یازمیشام – دئدیم. میرزه جلیل شعری اوخوماغی مندن خواهش ائتدی. من شعری اوخودوم. شعر، میرزه جلیلین خوشونا گلدی و دئدی:
– لاپ صابرانه یازیلیب دئدی. – او، مجموعه‌نین امکداش‌لاریندان بیرینی چاغیریب تاپشیردی: – بو شعری حاضیرلا گؤندر مطبعه‌یه!
ایش گونونون آخری ایدی. میرزه ساعتینه باخیب سونرا پنجره‌دن باتان گونشه بیر باخدی؛ آیاغا قالخیب قولومدان یاپیشدی. بویورون گئدک بیر چای ایچک – دئیه منی ائوینه دعوت ائتدی. دوغروسو، من اوتاندیم، گئتمک ایسته‌مه‌دیم.
– میرزه! باشقا بیر گونده گلسم داها یاخشی اولمازمی؟ – دئدیم.
– خیر، بو گوندن یاخشی‌سی اولماز.او، قولومو بوراخمادی. میرزه جلیلین منزلی ایکی اوتاقدان عبارت ایدی. آروادی حمیده خانیم کی، اؤزو اوخوموش بیر ادیبه خانیم ایدی، بیزی آستانادا قارشیلادی.میرزه جلیل گوله-گوله دئدی:
– سن شاعرلره خدمت ائتمه‌یی سئویرسن؛ شاعر واحده بیر یاخشی چای حاضیرلا! حمیده خانیم گولومسونوب دئدی:
– بویورون ایچری.
کئچیب اوتاقدا میرزه ایله اوتوردوق؛ حمیده خانیم ائو پالتاریندا ایدی. دن دوشموش ساچ‌لاری چیینینه تؤکولموشدو. گولر اوز و خوش سیما قادین ایدی. او بیری اوتاقدا اوشاق‌لار اوجادان دانیشیردیلار. میرزه ده اوجادان دئدی: – «مدحت»! درس‌لری‌نیزی اوخویون، آدام قوناق یانیندا اوجادان دانیشماز داها. او اتاقدان سس-سمیر ائشیدیلمه‌دی.
حمیده خانیم اوّل چای، سونرا دا شام یئمه‌یی گتیردی. یئمکدن سونرا یئنه مربا ایله چای ایچدیک. میرزه جلیل منه مجموعه‌نین ایشی حقینده دانیشدی و گله‌جک سایی‌لارا یازاجاغیم شعر، لطیفه و گولمه‌لی موضوع‌لاری آیدینلاشدیردی. حتّی او، منه بیر نئچه مخفی امضالار دا سؤیله‌دی کی، اگر قورخسام دا شعرلریمی‌مستعار «تنبل شاعر»، «ملحد»، «تنبل»، «حاجی عقرب»، «قاهر عیّار»، «نوفئل»، «آوارا قولو» امضالایام. من گئتمک اوچون گؤروشوب آیاغا قالخاندا، قاپی دؤیولدو. «اوردوبادی» گلدی.
– سعید، گئجیکیب‌سن، کوفته‌نی واحد یئدی – دئیه میرزه جلیل اونو دا دوزلو ظرافتله قبول ائله‌دی.
محمد سعید گولومسه‌نیب، – شاعرین پایی شاعره حلال‌دیر!– دئدی. من قالمالی اولدوم. یئنی‌دن مجلس قیزیشدی؛ اردوبادی اؤز یازدیغینی چای ایچه-ایچه اوخودو.میرزه قاش‌لارینی چاتمیشدی، دقّتله قولاق آسیردی؛ حمیده خانیم یانیمیزدا آیاق اوسته دایانمیشدی. ساغ الینی میرزه جلیلین چیینینه قویموشدو.اوردوبادی اوخودو. میرزه موضوع و یازینی به‌یندی.
بیز گئجه‌دن چوخ کئچمیشدی، میرزه جلیل ایله، حمیده خانیم‌لا خداحافظ‌لشیب آیریلدیق».
واحدین اؤزونه‌مخصوص مدریک‌لییی، ذکاسی، تواضع‌کارلیق‌لا مؤدب‌لییی و حاضرجوابلیغی حیرتلندیریجی ایدی.اونون دوست‌لاریندان بیری میرزه جواد شیرینوو واحدین حقینده خاطره‌لری‌نین بیر قسمینده یازیر:
«او، جوانلیغیندا «رندانه» آدلی شعر مجلسینه گئدیب-گلن‌لردن ایدی.بورادا مشهدی آذر، عبدالخالق یوسف، آقا داداش منیری، عبدالخالق جنّتی، صمد منصور کیمی‌او چاغین گؤرکملی، ماهر شاعرلری اشتراک ائدردیلر. بورادا، آذربایجان، تورکیه و فارس شعری‌نین اینجه‌لیک‌لرینه واقف اولان بو شعر زرگرلری اولوردو. بیر گون بئله بیر مجلس «بُوزوْونا»دا مشهدی آذرین دانیشیغی، یعنی اونون قدرتلی شاعرلرین شعرلرینی آراشدیریب، تحلیل ائتمه صحبت‌لرینی ائشیتمه‌یه گئتمیشدیک. دانیشیق فضولی یارادیجیلیغیندان گئدیردی. فضولینین حبیبی غزلینه یازدیغی تخمیس اوخوندو، آراشدیریلیب، تحلیل اولدو. صحبت اثناسیندا علی فهمی‌واحددن سوروشدو: – سنین ادبی انکشافینا فضولینین نه کیمی‌تأثیری اولموشدور؟!
واحد دئدی: – منیم اوستادلاریم میرزه عبدالخالق یوسف، میرزه‌هادی ثابت دؤنه-دؤنه فضولینین اؤلمز غزل‌لرینی منیم اوچون اوخویوب تحلیل ائتمیشلر. نه تکجه من، میرزه‌هادی ثابت دئیردی کی، «فضولی اولماسایدی، من شاعر اولا بیلمزدیم». میرزه عبدالخالق یوسفی، عبدالخالق جنتّی‌نی، مشهدی آذری، میرزه آقا داداش منیرینی،هاشم بیک ثاقبی ده شاعر ائدن فضولی یارادیجیلیغی، خصوصاً اونون اؤلمز غزل‌لری اولموشدور.
سونرا مجلسین آغ‌ساققالی علی آقادان خواهش ائله‌دی کی، هئچ یئرده نشر ائدیلمه‌میش و ائشیدیلمه‌میش غزل‌لریندن اوخوسون. علی آقا واحد اَیله‌شن‌لردن عذر ایسته‌یه‌رک الینی پئنجه‌یی‌نین قولتوق جیبینه سالیب، بیر توپا ازیک کاغذ چیخاریب آراسیندان بیرینی سئچیب بو مطلع ایله:
ای گول! سنی کیم آیری سالیب‌دیر چمنین‌دن؟
آچ گیزلی معمّانی او غنچه دهنیندن.
باشلانان غزلینی سونونا قدر اوخودو، سونرا بیر قورتوم عطیرلی چاییندان ایچیب:
قارا زلفو او مه رخساره ای گول سایه‌بان ائتمه،
هلالی، ظلمت شب‌ده بولود ایچره نهان ائتمه!..
مطلعی ایله باشلانان غزلینی سونان قدر اوخودو؛ مجلس‌ده‌کی‌لردن کیم ایسه وجده گلیب دئدی:
– احسن واحد! بو بیت‌لرین دوغرودان دا فضولی‌یانه دئییلیب. یئنه ده واحد تواضع‌کارلیق‌لا: – آ کیشی‌لر! سیز نه دئییرسینیز؟! من فضولینین شاگردی‌نین شاگردی اولا بیملرم. او کیشی عالیم اولوب، آد قویوب گئدیب؛ اونون اثرلری دریادیر. من ده او دریادان بیرجه قاشیق گؤتورموشمسه، او دا چای قاشیغی‌دیر! من بو باره‌ده یازمیشام:
بؤیوک فضولی‌لرین خاک پایی‌نین بیری‌یم…
بورادا یئرلی‌دیر کی، واحدین دوستو میرزه جواد شیرین‌اوو اوچون دانیشدیق‌لاریندان بیر قیسمینی ده اوخویاق:
– من میرزه عبدالخالق یوسف‌له تانیش اولاندان سونرا، اونون ائوینده تشکیل اولان ادبی ییغینجاق‌لاردا اولاردیم. اورانین ثابت عضولری مشهدی آذر، سید زرگر، میرزه‌هادی ثاقب، حسن سیّار،هاشم بیک ثاقب، عبدالخالق جنّتی، آقا داداش منیری کیمی‌غزل شاعرلری اونا حرمت ائدر، تئز-تئز ائوینه ییغیشاردیلار. شیرین صحبت‌لری اولاردی؛ کئچمیش شاعرلرین مثلاً نظامی، سعدی، حافظ، فضولی کیمی‌بؤیوک شاعرلرین شعرلرینی تحلیل ائدر و نظیره‌لر یازاردیلار. یازدیق‌لاری نظیره‌نی مجلس‌ده اوخویوب مذاکره ائدردیلر. من اونلارا نسبتاً جوان اولدوغومدان یانلاریندا چوخ دانیشماز، مجلسین آشاغی باشیندا اَیله‌شیب، اونلارین شیرین کلام صحبت‌لرینه دقّتله قولاق آساردیم. من هر دفعه مجلس‌دن چیخیب ائوه گئدنده، ائله ظن ائدردیم کی، بوتون علم‌لری تحصیل ائدیب گئری قاییدیرام. اونو دا دئییم کی، مجلس‌ده دئییلن شعرلرین چوخونو ازبرلردیم…
واحد سؤزونه دوام ائتدیریب دئییر:
– بیر گون یئنه ده مجلس آراسته ایدی.قوناق‌لارین قارشیسیندا دملی خوش رنگ چایلا لبالب استکان‌لار بوغلانیردی. شعردن صحبت آچیلمیشدی؛ صحبت حاج سیّد عظیم‌دن دوشدو. اونو تعریفله‌ین ده، تنقید ائدن ده اولدو. میرزه عبدالخالق یوسف، سیّد عظیمین یارادیجیلیغینا مثبت قیمت وئردی. سؤزونو دَییشدی، بیر قافیه آچ! – دئیه عبدالخالق جنّتی‌یه مراجعه ائتدی. جنّتی قاش‌لارینی چاتدی. بالاجا فکره گئدندن سونرا دئدی:
پیر طبعیمدن جوان‌لار ایسته‌میش‌لر تازه سؤز،
اونلارین ظنّیجه وار طبیعمده بی‌اندازه سؤز.
بونا یوسف بئله جواب وئردی:
عارفاً بالله اولان هر گون یازار مین تازه سؤز
صاحب طبع سلیم یازمازدی بی‌اندازه سؤز.
یوسف بیتی قورتاراندا من هیجانا گلدیم؛ ائله بیل یوسف منیم بو حالیمی‌سئزدی.
– اوغلوم، علی آقا! بلکه دالینی گتیره‌سن…
یوسفین گولر اوزله، اینام‌لا منه اوز توتماسی اوره‌ییمه سئوینج، الهامیما قوّت وئردی؛ هئچ بیلمیرم سؤزلر ذهنیمه نه وقت دولدو. آشاغیداکی مصراع‌لاری سؤیله‌دیم:
تنگ‌دیر غنچه دهانین، گئج گلیر آوازه سؤز،
بیر صنم‌دیر نازنین قویموش اؤزونو نازه سؤز.
سوردوم آغزین سرّینی هر کیمسه‌دن، ای تازه گول!
تاپمادی، یوز مین خیال ائتدی بو مخفی رازه سؤز.
اولماسا اوستاد بزمینده سؤزون بالله قبول،
پیرلر یازسین جوان‌لارچین یئنه بیر تازه سؤز.
شعری قورتاران کیمی‌میرزه عبدالخالق یوسف یئریندن قالخیب، گلدی آشاغا باشدا منی قوجاقلادی و آلنیمدان اؤپدو و دئدی:
– علی آقا! بو دوزدور کی من سنه اومیدسیز باخیردیم، ایندی، بئله مجلسیمیزین هم عضوی، هم ده واحد شاعری اولدون. من بوندان سونرا سنه «واحد» لقبی وئریرم و بو غزلین آخیرینجی بیتیندن «بالله» سؤزونو «واحد» سؤزو ایله عوض ائت، یعنی:
اولماسا اوستاد بزمینده سؤزون واحد قبول،
پیرلر یازسین جوان‌لارچین یئنه بیر تازه سؤز.
واحد تئز بیر زماندا مجلس عضولری‌نین نظرینی جلب ائتدی و اونلارین آراسیندا مشهورلاشدی. بو معروفلاشما ادیب‌لر، شاعرلر و ضیالی‌لار آراسیندا ایدی. غزل بهادری واحدین ائل، خلق و بوتون جمعیت آراسیندا معروفلاشماسی، ذاتی و فطری استعدادیندان‌دیر. اونو، طبعی‌نین روانلیغی معروف ائدیردی؛ هر کس بیرجه یول واحدی گؤرسه‌یدی، دانیشدیرسایدی، اونون فوق‌العاده اولان استعدادینا حیران اولاردی. او، چوخ قدرتلی بدیهه شاعری اولوب. او، هر یئرده، هر موضوع اوچون گرکلی اولان شعر دئمکده سیخیلماییب، چتین‌لیک چکمه‌میش‌دیر. بیر گون ۱۹۳۹-جو ایلده فیلارمونیادا مغنّی قادین‌لاردان حقیقت خانیم، ثریّا قاجار، منوّر خانیم و یاور خانیم کلنترلی و جهان خانیم تالیشینسکی اونو دوره‌یه آلیب ظرافتله دئییرلر: – آی واحد قارداش! سن بو قدر گؤزل غزل‌لر یازیرسان، بس نییه بیزی یادا سالمیرسان؟ واحد گولومسه‌نیب: – «سیز همیشه منیم اوره‌ییمده‌سینیز» دئییب همان لحظه‌ده آشاغیداکی بیتی سؤیله‌ییر:
«حقیقت»یمده «جهان» پارلاییر «ثریّا» تک،
«منوّر» اؤلکه‌مین هر بیر زماندا «یاور»یم.
واحدین آیری بیر حاضرجوابلیغی، اونون آذربایجانین مشهور خواننده‌لری ایله، او جمله‌دن جبّار قاریاغدی اوغلو، سیّد شوشونسکی، علعسگر عبداللهئو، اسلام عبداللهئو و باشقالاری ایله صمیمی‌دوستلوغو و گؤروش‌لری اولارمیش. بیر گون واحدی، ایچری شهرده دوستونون اوغلونون تویونا چاغیریبمیشلار. مشهور خواننده‌لردن مطلّم مطلّم اوغلو دا اوردا ایمیش؛ اوندان تویا عائد بیر وصفیّه اوخوماسینی ایسته‌ییرلر. او دا اوزونو واحده توتوب دئیر: «منی بو داردان سن قورتاراجاقسان!» واحد گؤز اوسته – دئییب بداهتاً بو غزلی دئییر:
چکدی سنی طالع بو گلستانه گؤزل قیز،
شوقیله یاناش بولبول نالانه، گؤزل قیز!
بو غزل «ز» حرفی سیراسیندا کتابدا چاپ اولدوغونودان بیر بیتله کفایتله‌نیریک. بوردا میرزه جوادین واحد حقینده اولان خاطره‌لریندن بیری‌نین ده گتیریلمه‌سی یئرینه دوشر. ۱۹۳۹-جو ایلین پاییز فصلی ایدی؛ بیر گون واحد منه دئدی:
– صمدی اوره‌ییم ایستیر، دور گئده‌ک اونون یانینا. من ممنونیّتله راضی اولدوم. او وقت صمد وورغون «فیولئتوف» کوچه‌سینده ۶۰ نمره‌لی بنادا یاشاییردی. قاپینی دؤیدوک؛اورتا یاشلی، باشی گنجه کلاغایلی قادین قاپینی آچدی. ایچری کئچدیک. حرمتلی یازیچی و شاعریمیز عبدالله شائقی ده صمد وورغونون یانیندا گؤروب چوخ شاد اولدوق. اونلار بیز گله‌نه قدر اوخویورموش‌لار. ائو صاحبی بیزی مهربانلیق‌لا قارشیلادی. واحدین قولوندان یاپیشیب، دیوانین «بؤیوک مبل»ون اوستوده اَیلشدیلر.
– نه یاخشی گلیبسن؛ من سنی گؤرنده همیشه بؤیوک فضولی یادیما دوشور. منه ائله گلیر کی، او دا سنین کیمی‌خوش‌صفت، اوره‌یی محبّتله دولو بیر شاعر اولوب.
شائق معلم صحبته قاریشدی:
– آی صمد! واحدین آذربایجان‌دا فضولی یادگاری اولدوغونو من ده تصدیق ائدیرم. اما گرک اونو بیر امتحانه چکم.
شائق گؤزلرینی یومدو؛ واحده خطاباً فضولی‌دن بو بیتی اوخودو:
دئییلسن چوخدان ای گردون جهان سئیرینده یولداشیم،
نولا خم اولسا قدّین، سندن آرتیق‌دیر منیم یاشیم.
صمد اوزونو واحده توتوب دئدی:
– هه، آی آذربایجانین یئنی فضولی‌سی! معلمیمیز فضولینین بو سؤزلرینه، نه آرتیریب، نه علاوه ائده بیلرسن؟!
واحد صمیمی‌گولوش‌له:
– اجازه وئرین – دئدی، فضولینین بو بیتینی تخمیس ائدیم. بداهتاً باشلادی:
دیار عشقه سلطانم، بلالر چوخ چکیب باشیم،
جلال شوکتیم غم‌دیر، هجوم درد فرّاشیم،
عؤمورلردیر آخار کویینده یارین‌قانلی گؤزیاشیم،
«دئییلسن چوخدان ای گردون جهان سئیرینده یولداشیم،
نولا خم اولسا قدّین، سندن آرتیق‌دیر منیم یاشیم».
صمد ووروغون عبدالله شائقه اوز توتوب دئدی:
– شائق معلم! فضولینین شاگردی امتحاندان نئجه چیخدی؟
شائق گولومسه‌نیب دئدی:
– واحد بو امتحاندان واحد کیمی‌چیخدی.
البته واحدین بئله تئز، گؤزل و اعلا، یاراشیقلی و بدیعی شکیلده وئردییی جوابین اساس کؤکو بیرینجی اونون اؤزونه‌مخصوص اولان استعدادی ایسه، ایکینجی عنصر اونون شعر نوع‌لرینده چوخ ایشله‌مه‌سی و چوخ شعر یازماسیندان تؤره‌نیر.
ع. واحدین شعرلری ۱۹۱۴دن چاپ اولماغا باشلاییب ۱۹۲۵-جی ایلده کتابی، ۱۹۳۸ده دیگر کتابی، ۱۹۳۹دا غزل‌لر کتابی، ۱۹۲۴ده دؤیوش غزل‌لری، ۱۹۴۴ده باشقا بیر غزل‌لر کتابی، هر ایکی ایلدن، اوچ ایلدن بیر واحدین یئنی یازدیغی غزل‌لری چاپ اولوب خلقه چاتدیریلیب. او، شعر دئمکده هئچ چتینه دوشمه‌میش‌دیر. هر ساده دانیشیق سؤزلریندن آغیر معنالار داشییان روان غزل‌لر یازیب؛ ائله بونا گؤره او غزل شاعرلری آراسیندان ان چوخ اوخونان شاعر اولوب.اونون آلتمیش ایلدن چوخ یازیب یاراتدیغی سؤزلرین‌هامیسی مغنی‌لر طرفیندن اوخونوب خلقه چاتمیشدیر. او، دانیشدیغی‌نین‌هاراسیندا سؤزون کسنده دانیشدیغی شعر مصرعی و سؤزون کسیلن یئر قافیه‌سی اولوب، یعنی واحدین شعرلرینده بؤیوک صنعتکارلیق‌لا بدیعی شکیلده ایشله‌نن ساده‌لیک وحدتی آز شاعرین شعرینده تاپیلار.
ادیب و شاعر تبریزلی علی‌نین، واحد حقینده مفصل یازدیغیندان نئچه سطرینی اوخویاق: «واحد واحی و یالانچی بیر خیال عالمینده گؤزه گؤرونمز بیر معشوقه (بت) دوزلتمیر؛ اونون واقعی غزل‌لری روح ایله دانیشدیغی حالدا، اوخویانی و ائشیدنی اویدورمور، سارساخلاتمیر. واحدین غزل‌لری انسانی تأثیر آلتینا آلیر، آغلادیر، گولدورور، متأسف ائدیر، ذوقه گتیریر، باریشدیریر، کوسدورور». واحدین شعری‌نین قوّتلی جهتی چوخ اوستادلیق‌لا ساده یازیلماسیندادیر. مثلاً:
دیندیرمه‌دی ای دل سنی جانان، عجب اولدو!
و یا بو مصراع‌لار:
گؤزَ‌لیم! ائل دویار آخر، منه آز قاش-گؤز ائله!
بیر ده آلدانمارام اؤلسم ده وفاسیز گؤزله
واحدین یارادیجیلیغیندا همین خصوصیت‌لری آشاغی بیت‌لرده داها دا آیدین گؤروروک:
آلاجاقسان، بیلیرم، جانیمی‌مین نازیله،
چوخ گئجیکدیرمه گولوم! هر نه بیلیرسن تئز ائله!
باشقا یئرده:
اوره‌کدن ائیله‌میشم من بو عهدی تاریم ایله،
گونوم کئچه‌یدی همیشه او نازلی یاریم ایله.
و یا بو غزل:
هر کیم محبّت اهلینی سالمیش اذیّته،
یوخ اؤزگه قارقیشیم اونا، دوشسون محبّته.
و یا بو غزل:
یا رب! ایتیرمیشم نئچه گوندور نگاریمی،
تئزلیک ایله یئتیر منیم اول نازلی یاریمی.
و یاخود دلبرین وصفینده ساده یازدیغی، اوخوجونو ماراقلاندیریر:
هر کسین دهرده سن تک گؤزَ‌لیم، دلبری وار،
خوش اونون حالینا دونیاده نه دردسری وار!
قورخورام، نازیله چوخ باخما، یامان گؤز چوخدور،
هر گؤرن سؤیله‌ییر حسرتله: عجب گؤزلری وار!..
بو مصراع‌لارداکی افاده طرزی دانیشیق دیلی قدر جانلی، طبیعی، عینی زماندا بدیعی تأثیره مالکدیر: «گؤزو چیخسین»، «انشاءالله»، «اؤزو بیلسین»، «آخیری یوخدور»، «بس ایندی نئجه اولسون»، «بیرده‌نه‌سن»، «هردن بیر»، «ائوده قالیب» و بو کیمی‌ردیف‌لرله یازیلان غزل‌لری، هر ائشیدن و اوخویان تئز باشا دوشور.
واحدین بیر چوخ شعرلرینده طبیعی معنالار داشیماقدان علاوه نجیب خلقی‌لیک گؤز اؤنونه گلیر:
اؤزگه بیر اووچونون آهوسونا ذوقوم یوخدور
یالنیز آواره‌یم اؤز سئوگیلی جانانیم اوچون
هر سئویملی گولون اؤز عاشقی، اؤز بولبولو وار
من ده بیر بولبولم اؤز غنچه‌ی خندانیم اوچون…
و یا بو غزل‌ده:
هر عاشقه اؤز ایسته‌دییی یاری گؤزَ‌ل‌دیر
هر بولبوله اؤز سئودییی گلزاری گؤزَ‌ل‌دیر
و یا دیگر غزل‌ده:
اؤزگه معشوقه‌سینی ایسته‌مه‌رم حوری اولا
ربّیم هر عاشقین اؤز ماه‌لقاسین وئرسین
واحدین اسلام بایراغینی داها یوکسک‌لره اوجالدان، شهیدلرین آقاسی، مردلیک و ایگیدلیک مرشدی و پیشواسی امام حسین (ع) حقینده یازدیغی نوحه‌لری ده ائله غزل‌لری کیمی‌آغیر معنالی، درین مضمونلو و ساده سؤزلودور:
شمر دون ایله حسین (ع) عشقین دوشوب سئوداسینا
ری هواسینه بیری، بیرسی بلا صحراسینا.
***
شمر دون یغمایا وئردی دین ایله ایمانینی،
ملک ری‌دن اؤترو ترک ائتدی بوتون وجدانینی،
تشنه اؤلدوردو سو اوسته کربلا مهمانینی،
باخمادی نه اصغر و نه اکبر و عبّاسینا.
***
باده‌ی عشقی حسین (ع) جرعه کیمی‌نوش ائله‌دی،
جانینی، اولادینی یکسر فراموش ائله‌دی،
محنت و درد و غمه اؤز جانینی توش ائله‌دی،
آتدی بیر دمده اؤزون عشقین درین دریاسینا.
***
وئر خبر باد صبا یعقوبه، سونرا‌هاجره،
آغلاما اسماعیله، یا یوسف مه‌پیکره،
اؤلمک اوچون زینت ائیلر لیلی اوغلو اکبره،
بیر باخین عشق حسینه (ع)، اکبر و لیلاسینا.
***
عشق ملکینی حسین تک کیمسه آباد ائتمه‌دی،
کیمدی منصور؟ کیمدی مجنون؟ بؤیله بیر آد ائتمه‌دی،
اوز وئریب یوز غم اونا، بیر لحظه فریاد ائتمه‌دی،
مرحبا، صد مرحبا بو عاشقین سئوداسینا.
***
وار یئری اولسا اگر عیسی بن مریم چاکری،
نوح و موسی پاسبانی اولموش، آدم چاکری،
بو حسینون اولدو بالله جمله عالم چاکری،
مریم و سارا کنیز اول زینب علیاسینا.
***
کعبه‌ی کویین اگر اولسایدی قسمت واحده،
جمله‌ی حضّار ایلن اول پاک تربت واحده،
روز محشرده فراموش ائتمه رحمت واحده،
جانینی ائتدی فدا بو امتین خولیاسینا.
واحدین بؤیوک ایگیدلییی ده بوندا اولوب فقر ایله یاشاییب، جامعه‌سینی ریاسته فدا قیلان یاغلی تیکه‌لر اوچون هر نه‌لرین ساتان‌لاری سایماییب؛ نئجه کی دئیر:
روزی فکرین چکمه واحد، اعتقادین پاک قیل،
خلق ائدن کس ناامید اولما دولانماق وئرمه‌سین.
قید ائتمه‌لی‌ییک بیزیم قدرتلی نوحه و مرثیه شاعرلریمیز وار؛ بو شاعرلردن بعضیسی هم یاخشی مرثیه شعری قوشوبلار، هم ده یاخشی عرفانی غزل یازیبلار. او جمله‌دن تبریزلی مرحوم حاج رضا صرّاف و باشقالاری. آما بیر نئچه شاعرلریمیز واردیر کی، ائمه‌ی اطهار (ع) حقینده بیر نئچه مرثیه‌دن چوخ یازماییب‌لار، آما اوره‌ک‌لری او مقدّس نقطه‌یه برک باغلی اولوب، یازدیق‌لاری غزل‌لرینده فقهی و مذهبی کلمه، سؤیلم و دئییم‌لردن استفاده ائدیب‌لر. بونلارین باشدا گلنی آذربایجان شعری و ادبیاتی‌نین فخری بؤیوک عارف شاعریمیز ملامحمد فضولی‌دن سونرا مرحوم حاج سیّد عظیم شیروانی‌دیر. آما بو نوع شعرین چوخ روان، عامّه‌فهم یازانی علی آقا واحددیر. واحد اؤز غزل‌لرینده بو سبکدن یاخشی بارینیب، یازدیغی غزل‌لرینده چوخ ساده، خلقین اعتقادینا باغلی ائل آغزیندا ایشله‌نیب، راحت آنلاشیلان بیر طرزیله شعرلرینی یازیب. مثلاً:
گل جور ائله من یالواریم حقّه، سن اینانما
تانریم گؤره‌ک آخر سنی نئیلر، منی نئیلر!..
واحدین ذاتیندا اولان تمیز شخصیتی اونون مصراع‌لاریندا گؤرمک اولور، نئجه کی:
واحد! دوشون اؤز قدرینی، نامرده اَییلمه،
گؤز تیک ائله بیر قدرته کی، روزی‌رسان‌دیر!..
و یا بو بیت:
التجا ائیله‌مز هئچ بیر کسه حقدن غیری،
ظلمدن تنگه گلن دردینی سرداره دئیر.
و یا بو بیتی اوخویاق:
محبّت ایله سئویر قلبیمیز گول‌اوزلولری،
حقیقت اهلی‌ییک، اهل مجازیمیز یوخدور.
او، اؤزوندن اوتوز ایل سونراکی گله‌جه‌یی نه گؤزل گؤرورموش:
چکیلدی پرده‌ی ظلمت، ییخیلدی اهل نفاق
یاییلدی عالمه گون تک ضیاسی عرفانین.
و یا:
شرفله عمرونو صرف ائت معارف اوغروندا
گؤزه‌تله عزّت نفسین، اونوتما وجدانین.
شاعر اؤز معشوقونو خیالیله خلوت ائدیر، گؤرک نه دئییر:
بیگانه منی حسرت وصلین‌له قوجالتدی،
چوخ چکمز اونو حق اؤزو مندن بئتر ائیلر.
«اؤزگه‌دور» ردیفلی غزلینده:
نازنین‌لر بیر طرف، بیر یاندا رند مِی‌پرست،
بیر اشاره عارفه ائیلر کفایت، اؤزگه‌دور.
ائل آراسیندا اولان فقهی و مذهبی کلمه‌لردن گؤر نه یاخشی بارینیر:
ذکات حسنون ایله آل تصدّق عاشقدن،
همیشه فکر و خیال ائیله‌مه، وجاهت اولور!
و یا بو بیت‌لر:
آپاریر آیه فلک مهر جمالیندان نور،
بدنظرلر نظریندن ائله‌سین حق سنی دور.
خط گلیب عارض جانانی توتوب سرتاسر،
ساناسان ملک سلیمانی توتوب لشکر مور.
واحدین چوخ شیرین، اوخومالی و ائشیتمه‌لی عشق ماجراسی واردیر.زولفیه آدلی بیر اؤزبک قیزینا برک عاشق اولور، اونون آردیجا اورتا آسیایا اؤزبکستانا گئدیر، اوردا اؤزبک ادیب‌لری و شاعرلری ایله نئجه گؤروشور و پاک بیر عشق ماجراسیندان یازاجاغیق. انشاءالله بونو دا عزیز اوخوجولاریمیزا چاتدیرماغی وعد ائدیریک. بورادا شاعر سلیمان رستمین واحد حقینده قوشدوغو ۳۸ بیت‌لی شعریندن ۸ بیتینی گتیریریک. او، واحدی غزل دونیاسی‌نین سون‌بئشییی آدلاندیریر:
«ماسازیر» کندیندن گلن بیر اوشاق،
باکی‌دا قوجامان شاعره دؤندو.
او، غزل مولکونده یاندیری چیراق،
گئجه‌نین ظلمتی گؤزونده سؤندو.
***
گؤردوم اوزو گولر اونو هر زمان،
گؤرمه‌دیم حیاتدا اوساندیغینی.
توز کیمی‌هوایه سوووردو یامان،
اوزون ایل‌لر بویو قازاندیغینی.
***
قولوندا بیر گؤزل گؤرن اولمادی،
لاکن گؤزل‌لره یازدی مین غزل.
دونیانین دردینی وئجه آلمادی،
چیرکین ده گؤزونه گؤروندو گؤزل.
***
آدینی چکدیلر هر یئرده تکرار،
اؤزونو مجلسه چاغیرمادیلار.
او، بونو درد ائدیب گیلئی‌لنمه‌دی،
اؤز غزل تختیندن یئره ائنمه‌دی…
بو دا بللی‌دیر نییه چاغیرمادیلار؛ چونکو او حقیقتاً شاعر ایدی، حاکم‌لر مدّاحی، اویون آشیغی یوخ.
دلا! منّت چکینجه بو وفاسیز آشنالردن،
یاخینلاش درگه حقّه، اوزاقلاش بی‌وفا‌لردن.
واحد، ۱۸۹۵-جی ایلده باکی شهری‌نین یاخینلیغیندا ۱۳ کیلومترلییینده اولان «ماسازیر» کندینده فئورالین ۱۸-ینده آنادان دوغولموشدور. ایلک تحصیلینی آلاندان سونرا عائله دولانیشیغی آغیر وضعیتده اولدوغونودان، علی کیچیک و آز یاش‌لاریندان ایشله‌مه‌یه باشلامیشدیر. بیر مدّت بقّال و سونرا خرّاط شاگردی اولموشدور. البته بو استاد خراط واحدین اؤز داییسی اولور. استعدادلی اولدوغوندان، آز بیر زماندان قابل اوستادلار جرگه‌سینه کئچن واحدین دوغوم تاریخی بوتون یازیلی متن‌لرده اوسته اولدوغو کیمی‌دیر. آما من اؤزوم بو سون سفریمده باکی‌دا گؤردویوم واحد حقینده بیر ادبی گئجه‌نین آپاریجیسی واحدشناس محمد آقا معلّم بئله دئدی: «هامی‌واحدی ۱۸۹۵-جی ایل ماسازیر کندینده دوغولدوغونو یازیر و دئیرلرسه بو سهودیر. واحد ۱۸۹۴-جی ایل فئورالین ۱۸ینده باکی‌نین قدیرلی کوچه‌سی ۱۱۳ نومره‌لی ائوده دونیایه گلیبدیر.» – دئدی.
واحد حیاتی‌نین یوخسوللوق فیرتیناسیندان باشی اوجا چیخیب، دیریلییینده ذرّه‌جه یالتاقلیق و خیانت اولماییب. ائلینی و یوردونو قیزغین محبّتله سئوه-سئوه یاشاییب، و ائل ده اونو سئویب. اونون شعری بیر چوخ جهت‌لردن قوّتلی‌دیر. شعریّت، عشق، امید، وطن‌سئورلیک، اجتماعی‌لیک، معاصرلیک و ذاتیندا اولان ایگیدلیک و پاکلیق گؤزه چارپیر. او، حقیقتاً قدرتلی بیر شاعردیر.
واحدین ده بعضاً شعرلرینده قوشا هدف وار. بو هدف‌لر معنا باخیمیندان آیری اولسالار دا، هر هدف اؤزلویونده گؤزل معنا داشیییر، مثلاً:
مجنون‌لا لیلی بیر گئجه ووردو آراسینی
رسوای قیلدی عالمه بخت قراسینی
فرهاد ووردو باشینه شستیله تیشه‌نی
شیرین الیله باغلادی شیرین یاراسینی
بوردا شاعر تبریزلی علی‌نین واحد حقینده یازدیغی‌نین نئچه سطرینی ده اوخویاق:
«واحدین غزل‌لری روحی و عاطفه‌نی خیال عالمینده دولاندیریر، بوتون اورکدن کئچن و اومیده باغلی اولان آرزولاری تجسّم ائدیر، انسان شاعرانه بیر دونیادا قاناد چالیب اوچور، غزل دونیاسیندا ایسته‌دییی یئرلری گزیر، گلزارلاردا یاسمن، بنفشه و قیزیل گو‌ل‌لر یانیندا اوتورور؛ سانکی اونلارین عطریله مست اولور. دونیا اونا گئنیشله‌نیر، بوغونتولاردان آزاد اولور. یاواش-یاواش سئودییی معشوقه‌سین یانیندا گؤرور، ائله سانیر کی بو غزل‌لر اؤز اوره‌ییندن چیخیب و هجران شکایت‌لرین اؤز سئوگیلیسینه سؤیله‌ییر. لاکن واحدین غزل‌لری روحی و عاطفه‌نی خیال عالمینده دولاندیرسا دا، همان عالمده دولاندیریر کی وجودی وار، خرافی بیر دونیا دئییل.
واحدین غزل‌لری انسان غریزه‌سی‌دیر، انسان آرزوسودور، همان آرزولار کی، هر بیر سالم و ساغلام یاشایان انسان اوچون بو آرزولار لازم و گرکلی¬دیر و آدام غریزتاً واقعیتده اونلارا ال تاپا بیلیر».
واحدین کیچیک یاش‌لاریندا اوخودوغو مکتبین حیات شرایطینی عمومیتله آغیر و سیخینتیلی قیش زمانینی بئله تصویر ائدیر:
قار، سویوق‌دا شوشه‌سیز پنجره‌سی
قاپی‌لار بیر یانا دوشموش هره‌سی
اوچولور ائو هله تورپاق تؤکولور
داشا، دیوارا دَییرسن سؤکولور
قورو، بوش منزل،هامی‌تیر-تیر اسیر
قاباغیندا قوطو، آلتیندا حصیر…
ایندی یازیمیزین بوراسیندا عزیز اوخوجولاری یورماماق اوچون علی آقا واحدین اساس حیات و یارادیجیلیغی حقینده اطرافلی دانیشیق‌لاریمیزی آیری بیر فرصته بوراخیریق. واحدین حقینده دانیشماغا چوخ موضوع‌لار وار؛ او جمله‌دن واحد و شهریار:
واحد! بو شعری تبریزه گؤندرمک ایسته‌رم،
قسمت اولایدی، بیر گؤروشک شهریار ایله.
بو کیمی‌یازاجاغیمیز سؤزلر قالیر؛ چونکو واحدین حقینده ۱۳۳۳دن بو یانا معلومات‌لاری توپلامیشام‌سا حیف اولا ایندییه‌دک سیز عزیز وطنداش و دیلداش واحد سئون‌لره چاتدیرماغا فرصت اولماییب، آما ایندی آللاها شکر مقدّس اسلامی‌انقلابیمیزین سایه‌سینده اؤز دیلیمیزده مطبوعات، گونده‌لیک، روزنامه‌لر، مجله‌لر و کتابلار چیخیر. هله‌لیک واحدین غزل‌لرینی سیز عزیز اوخوجولاریمیزا چاتدیراق، انشاءالله!
موسیقی ذوقو هلاکولارا تأثیر ائتمیش
اوخو تاریخی گؤر اوردا نه روایت‌لری وار.
بیر گون آذربایجانین ماراغا شهرین اؤز حکومتینه پایتخت قرار وئرمیش موغول سلسله‌سیندن هلاکوخان بیر قادیندان پیس بیر عمل گؤرور، وزیری خواجه نصیر طوسی‌یه امر ائدیر: صاباح سحر من یوخودان آییلانا قدر بوتون قادین‌لاری قیلینجدان کئچیرتمیش اولارسان!.. وزیر گؤرور بو بؤیوک بیر فاجعه و مصیبت تؤره‌ده بیلن امر یئرینه یئتیشسه، کیم اوشاق‌لاری ساخلار، کیم چؤرک و یئمک حاضیرلار و کیم بیر دوینا بو کیمی‌ایش‌لری گؤرر؟! چاره‌سیز قالیب بئینینه بیر آز گوج گتیریر کی، نئیله‌سین. آخیردا نه قدر لایق و اوستاد صعنتکار قادین طایفاسی واریمیش ییغیر گتیریر، اونلارا قاندیریر کی، سیز چالقیچی قادین‌لار بو گئجه ائله بیر موسیقی سسی و ائله بیر چالقی چالاجاق‌سیز، بلکه اؤزونوزون و باشقا قادین‌لارین جان‌لارینی نجات وئره‌سیز. خانیم‌لارین بیری چنگ، بیری ساز و هئی بو کیمی‌هر‌هانسی‌نی یاخشی چالیردیسا الینه آلیب چوخ گؤزل، جاناسینر بیر موسیقی سسی و خوش بیر‌هاوا چالینیر. اوّل‌لری آستاجا، یاواش-یاواش گئتدیکجه اوستالیق‌لا جاناسینر حالا گلنده هلاکو خان یوخوسوندا همان خوشا گلن، جاناسیر موسیقی سسینی ائشیدیر. آییلماق ایسته‌میر، آنجاق آییلیر و گؤرور ائشیتدییی موسیقینی یوخوسوندا دئییل، آشکاردا صنعتکار چالقیچی قادین‌لاردیر چالیر. یاخشی قولاق آسیب، سونرا وزیری چاغیریر. وزیر حاضر اولور. هلاکوخان سوروشور: حؤکمو یئرینه یئتیردین‌می؟! وزیر تئز دئییر قوربان هله سحره چوخ قالیر. هلاکو دئییر: او حؤکمدن کئچ!..
واحد ۱۳۴۴-جو ایلین پاییزی مهر آیی‌نین یئددی‌سینده ۱۹۶۵-جی ایل سنتیابرین ۳۰وندا اولو تانری‌نین چاغیریشینا لبّیک دئییب الله تبارک و تعالی‌نین رحمتینه قوووشدو. همان گون واحدین اؤلوم خبرینی رادیودان ائشیدیب بو مرثیه‌نی قوشدوم:
پاییز چاغی سولدو ائلیمین گول‌لری واحد،
مأیوس اولوب آغلاشدی دا بولبول‌لری واحد.
بو سس یاییلیب تئزلیکیله صحن چمنده،
غملندی بوتون سوسنی، سونبول‌لری واحد.
«واقف»له «ودادی» کیمی‌تعریف ائله‌دین چوخ،
شعر ایله گؤزل اینجه اولان بئل‌لری واحد.
دهشتلی خبر چون یاییلیب ائل‌لریمیزده،
یاس توتدو گول اوزلرده قارا تئل‌لری واحد.
ای طبعی روان! اینجی تؤکوردون قلمیندن،
آخدی ائلینه شعر و غزل سئل‌لری واحد.
شعرین‌له «فضولی» و «نوائی» کیمی‌دائم،
سئیقلله‌دین اؤز دوغما بیزیم دیل‌لری واحد.
سن قبرده راحت یاتیب اؤز اؤلمه‌دییین بیل،
ساخلار اوره‌یینده سنی تورک ائل‌لری واحد.
گؤزیاشی تؤکورکن دئدیم ای دان یئلی تئز گئت!
اؤپ قبرینی، قوی اوستونه خوش گول‌لری! واحد.
ایستر ساوالان قبری اونون نوریله دولسون،
قیمتله‌نیب آثاری، گزر ال‌لری واحد…
حرمتلی عالم دوست و قلمداش‌لارین بیری یازیر: «علی آقا واحد آذربایجان، ایران و تورکستان اؤلکه‌لرینده غزل شاعری کیمی‌شهرت قازانمیش‌دیر. واحد ۱۸۹۵ده باکی‌نین یاخینلیغیندا ماساجیر کندینده آنادان اولموشدور».
آیری یئرده یازیر:
«او، مستقل اولاراق شعر اصولونو اوخویوب ۱۹۱۴ده ایلک شعرینی اقبال قزئتینده نشر ائتدیرمیش‌دیر. واحدین گنجلییینده داها چوخ غزل شاعرلری طرفیندن قورولان و اداره ائدیلن شعر مجلس‌لری دایر ایدی. واحد ده بیر مدّت باکی‌دا بئله رندانه شعر مجلسینه (عبدالخالق یوسفین ائوینده توپلانان شعر مجلسینه) گئدردی. بو مجلس‌ده زمانین ان گؤرکملی ماهر شاعرلری اشتراک ائدردیلر. کلاسیک آذربایجان، ایران و تورک شعری‌نین اینجه‌لیک‌لرینه واقف اولان بو شعر زرگرلری‌نین فکرینه گؤره شعرین معناسی نه قدر معمّالی اولوب نه قدر چتین آنلاشیلسا، شاعرین هنری ده او قدر چوخ قیمتلندیریلیردی. اونلار بو ساحه‌ده هنرلرینی گؤسترمک اوچون بعضاً بیر-بیریله یاریش‌لارا گیرردی. او، عشق و محبّت شاعری اولان فضولی یولونو تعقیب ائتمیش و معاصرلری طرفیندن فضولی یادگاری لقبی آلمیش‌دیر.
واحدین ۱۹۱۶جی ایلده «طمعین نتیجه‌سی» آدیندا ایلک منظوم کتابچاسی چیخمیشدیر. ۱۹۳۸ده «ملّاخانا» و ۱۹۳۹دا «غزل‌لر» آدلی کتاب‌لاری نشر ائدیلمیش‌دیر. ۱۹۴۳-جو ایلده اونا اینجه‌صنعت خادمی فخری آدی وئریلمیش‌دیر».
بورادا باشقا بیر عالیم و پروفسور دوستومون، بؤیوک صنعتکار و بؤیوک غزل شاعری علی آقا واحد حقینده دانیشدیغی سؤز و قوشدوغو شعری‌نین ده گتیریلمه‌سینی یئرلی گؤرورم؛ او دئییردی: «غزل اوستادی واحدین اؤلوم خبرینی ائشیدیب، ائوینه گئتدیم. چوخ داریسقال و یوخسول بیر اوتاقدا جنازه‌نی آغاج تابوتدا نیمداش بیر جئجیم‌له اؤرتولموش گؤردوم، چوخ درین کدرلندیم».
واحدی داخمادا یاتمیش گؤردوم
گنجی ویرانه‌‌ده باتمیش گؤردوم
آیین اؤرتموشدو بولود چهره‌سینی
گونشی مغربه چاتمیش گؤردوم
بو وفاسیز فلکین هرزه الی
یوسفی هئچ نه‌یه ساتمیش گؤردوم
او غزل مولکونه سلطان اولانین
بالینا آغونو قاتمیش گؤردوم
یئنه باخدیم، کیمی‌گؤردوم‌هامیسین
بیر دَرین ماتمه باتمیش گؤردوم
گؤی گؤلو، خان آرازی، میل دوزونو
بوسبوتون شنلییین آتمیش گؤردوم
حُسنو، وورغونلوغو، شعری، غزلی
ماتمین زهرینی دادمیش گؤردوم
بیگدلی!واحدیمیز اؤلمزدیر،
شاعری، شعری یاشاتمیش گؤردوم
باکی، سنتیابر، ۱۹۶۵
بو یئرده حورمتلی شاعریمیز مرحوم محمدعلی فخرالدینی (محزون) دا وقتیله واحدین دونیادان کؤچمه‌سینی ائشیدیب اؤز تأ‌ثیراتینی بیر غزل کیمی‌یازمیشدیر:
دیل‌لرده قالدی سئوگیلی واحد غزل‌لرین
افسوس توتماز اولدو قلم بیر ده ال‌لرین
اوچدون خزان بولبولی تک لاله‌زاردن
پژمرده اولدو باغ حیاتیندا گول‌لرین
شعر و غزل‌له روح وئریب جمله عالمه
وصفین جهانه یایمیش ایدین سن گؤزل‌لرین
قلبین همیشه باغلی ایدی خلقه، اؤلکه‌نه
ساخلار وطن دؤشونده سنی، آغلار ائل‌لرین
شعر و غزل زمانه‌ده چوخ‌لار یازیب، ولی
واحد! سن ایدین ازبری هر یئرده دیل‌لرین
هردن «فضولی»دن آلیب الهام شعرینی
یازدین غزل جمالینه سن اینجه‌بئل‌لرین
گه «واقف»ین اثرلری تک هر غزلده‌سن
تعریف قیلدین هر صنمین قاره تئل‌لرین
آسوده یات کی، دائمی‌دیر شعر گلشنین
سولماز چمندی آفتی دَیسه مین ایل‌لرین
محزون! دئیرسن اؤلمه‌میسن، وارسان هر زمان
هر عصر، هر زماندا اوخورلار غزل‌لرین!
و بو یئرده عزیز دوستلاریم ع. ک. منظوری، ک. م. سؤنمز، علی خالط آبادی‌دن و بیر چوخ عزیز و حرمتلی دوستلاریم کی، منیم بو ایشه شوق و ذوقومو آرتیریب، اؤز یاردیم‌لارینی اسیرگه‌مه‌دیلر‌هامیسیندان تشکر ائدیرم. او دوستلار کی بو کتابین چاپا حاضیرلانما زحمت‌لرینی اؤز عهده‌لرینه گؤتوردولر، بو ایشیمده منی داهادا جدّی‌لشدیردیلر ساغ اول دئییب تشکرلریمی‌بیلدیرمکله، بو شخص‌لره ادبیاتیمیز اوغروندا داها چوخ موفقیّت‌لر آرزو ائدیرم و دیلیمیزده بو کیمی‌کتاب‌لارین چیخماسینا هر یئرده قلم ووروب زحمت چکن قارداش‌لاریمیزا قادر آللاه‌دان سلامتلیک و موفقیت‌لر آرزو ائدیرم. سون اولاراق اوغلوم بابک‌دن بو کتابین ایلک چاپیندا دوزنله‌مه ایش‌لرینه ائتدییی کؤمه‌یی اوچون و اوغلوم آسلان¬ین کتابدا وئرمکدن اؤترو واحدین شکلینی چکمه‌سی اوچون هر ایکیسیندن تشکر ائدیب اؤز ایش و درس‌لرینده موفق اولمالارینی آرزو ائدیرم. بیر ده حرمتلی دوستلاریم آقالار ذکریّا طرزمی، مظفر روحنواز و بال‌اوغلان روحنوازدان قلباً تشکر ائدیرم کی، بو کتابین چاپ اولوب چیخماسی اوچون همت و محبت‌لریله اؤز یاردیم‌لارینی اسیرگه‌مه‌دیلر.
تهران، ۱۳۷۱
منبع: ایشیق