(1303-1375)
بؤیوک یارادیجی شخصیتلر همیشه بؤیوک تاریخی حادثه لردن دوغولوب. 95 ایللیگینی قید اتدیگیمیز شاعر علی توده بو معنادا آذربایجان خالقینین شانلی تاریخینه قیزیل حرفلرله یازیلمیش “21 آذر” نهضتینه باغلیدیر. اُو، عمرونون سونونا قدر ده آزادلیق ادعا‌لارینا صادق قالان نادر یازارلارداندیر.
جوادزاده علی علیقلی اوغلو: شاعر، 1337-جی ایلدن شوروی یازیچیلار اتفاقینین و آذربایجان یازیچیلار بیرلیگینین عضوو اولوب.
1302-جی ایل بهمن آین 10-دا باکی شهرینده آنا‌دان اولموشدور. بورادا ١٥٠ نمره لی اورتا مکتبین یددینجی کلاسی بیتیردیکدن سونرا عائله‌لیکجه آتا- بابا یوردو اردبیله کؤچوبلر. نتیجه ده، تحصیلی یاریمچیق قالیب. لاکین شخصی مطا‌لعه سی، ادبیاتا گوجلو مِیلی، اوندا یازیب-یاراتماق هوسی اویاتمیشدیر. ایلک شعری ده بو واختلار، 1323-جو ایلده “وطن یولوندا” قزئتینده علی توده امضاسی ایله چاپ اولونوب. 1323-1325-جی ایللرده اردبیل ده “ضد فاشیست”، “جؤودت” قزئتلرینده، ادبی شعر مجموعه لرینده. تبریزده “وطن یولوندا”، “آذربایجان” قزئتلرینده، “شفق”، “آذربایجان” مجمو‌لرینده، “شاعرلر مجلیسی” شعرمجموعه لرینده شعرلری منتظم چاپ اولونموشدور.
اُو، 1323-جو ایلده حزبی تودۀ ایرانین عضوو اولور. 1323-1324 ایللرده حزبی تودۀ ایرانین اردبیل ولایت کومیته سی تبلیغات شعبه سینده چالیشیر. بیر ایلدن سونرا، 1324-جو ایل شهریورآین 12-ده، تبریزده یارانان آذربایجان دمکرات فرقه سی سیرا‌لارینا داخل اولور. 1324-1325 ایللرده، ملی حکومت یاراندیقدان سونرا، تبریزده معارف ناظرلیگی تدریس شعبه سینین مدیری، 1325-جی ایل تبریز فیلارمونیاسینین مدیری کیمی چالیشیر. آذربایجان ملی-دمکراتیک حکومتی ارتجاع قووَه لری طرفیندن بوغولدوقدان سونرا، باکی-یا مهاجرتی زمانی “ادبیات” قزئتی یازیچیلارهیأتینده ادبی ایشچی وظیفه‌سینده ایشله یب، اُونا آنا دیلینده تحصیل آلماق امکانی یارانیر. 1326-1331 ایللرده باکی دولت دانشگاهینین دیل آراشدیرما شعبه سینه داخل اولور و اُورانی اعلا لیسانس درجه سی ایله باشا چاتدیریر.1331-1341 ایللرده عالی پارتیا مکتبینی بیتیریر، آذربایجان دولت نشریاتیندا رئداکتور، “آذربایجان” روزنامه سینده ادبی شعبه مدیری اولور.
سونرا بوتون قوه سینی یارادیجیلیغا صرف ائدیر. عموم ایتیفاق تدبیرلرینده، مسکوادا آذربایجان ادبیاتی و اینجه صنعت 10 گونلوگونده، تفلیس یازی‌چیلارین یغینجاغیندا و سایر ایشتیراکچی اولموشدور. 1325-جی ایلده “21 آذر” مدا‌لی،1363-جؤ ایلده آذربایجان عالی شؤراسی ریاست هیأتینین فخری دیپلومو ایله تلطیف اولونموشدور. 1339-جو ایل آذربایجان یازیچیلار بیرلیگینین اداره هیاتینین عضوو سئچیلمیشدیر. 1366 ایلدن «ایش قاباقچیسی» ایدی.
علی توده 50 قصیده نین و 40 جیلده یاخین کتابین مؤلیفی دیر. اونون اثرلری اؤزبک، قیرقیز، هند، اوکراین، روس، انگلیس دیللرینه ترجمه اولونموشدور. علی توده عمرو بویو سیاسی مهاجر اولا‌راق قالدی. شوروی پاسپورتی آلمادی. نتیجه ده شوروی ده لاییق اولدوغو بیر چوخ یوکسک لقب لر و جایزه لردن کناردا قالدی. عینی زماندا چوخ تأسفله قید ائتمک لازیمدیر کی، بوتون عمرونو، یارادیجیلیغینی آذربایجان خالقینا، اونون آزادلیغینا، ترقیسینه حسر ائتمیش بو بؤیوک صنعتکارا آذربایجان خالق شاعری آدینی داشیماق قسمت اولمادی.
علی توده 1375-جی ایل اسفند آیئن 7-سینده باکی دا وفات ائتدی و 2-نجی افتخارلی سایلانلار قبیرسانلیقیندا دفن اولوندو.
انسان وار، اؤلنده دئییرلر اؤلدو. انسان دا وار دئییرلر دؤنیاسینی دییشدی. علی توده دؤنیاسینی دییشدی. دؤنیا‌دان گتمه دی. دؤنیادا قالانلار دا دؤنیانی توتوب قالمایا‌جاق.
سیزی بیر آز دا اولسا علی توده یارادیجیلیغی ایله تانیش ائتمک ایستییرم. هله تبریزدن نخجوانا کئچنده، 21 آذر 1325-جی ایلده، علی توده “من نه گتیردیم” شعرینی یازدی.
من ئوز قارداشیما مهمان گلنده،
بیر قلم، بیر دفتر، بیر جان گتیردیم.
داغلارین دولوسونو توپلار گلنده
بیر لکه دوشمه ین وجدان گتیردیم
اوجوز توتماسینلار بو سوُوقاتیمی
حیسی می، دویغومو، احساساتیمی،
من ئوز وارلیغیمی، ئوز حیاتیمی،
دوغما قارداشیما قوربان گتیردیم.
ائله لیکله مهاجر ادبیاتی میزین اساسینی قویدو. بو بیر بیان نامه، بو بؤیوک بیر شعردیر. سونرا‌لار علی توده نین بو شعری “21 آذر” حرکاتیندان گلن دوستلارینین و اونلارین دوامچیلارینین بیان نامه سینه چوریلدی. گؤرکملی شاعرلریمیز بالاش آذراوغلو، سهراب طاهر، حؤکومه بلوری، مدینه گؤلگون اونا حُرمتله بیر اوستاد کیمی باخیردیلار. علی توده نین چوخ بؤیوک اؤرَگی وارائیدی. اُو یارادیجی گنج لره چوخ قایغی ایله یاناشیردی، اوغورلارینا سئوینیردی.
منیم ده بو بؤیوک شاعرله چوخلو اونودولماز خاطره لریم وار. “مهاجر” قزئتینده بیر حیکایَه، ٣ شعریم چیخمیشدی، عکسیم ایله بیر یئرده. ئوزوم ده بیله جری قصبه سینده بئش مرتبه‌لی ائوین بئشینجی مرتبه سینده 2 اطاق لی منزیلده یاشاییردیم. اِو تلفونوم وار ایدی. بیر گون گؤزله مه دیگیم حالدا تلفون زنگی چالیندی. تلفون دسته سینی گؤتوردؤم، علی معلمین عظمتلی سَسینی ائشیتدیم، “تاریئل سنی تبریک ائدیرم. “مهاجر”-ده چیخان شعرلرینی اوخودوم. چوخ خوشوما گلدی. سنی باغریما باسیرام، اؤپورم. تبریک ائدیرم!”. علی معلمه چوخ- چوخ تشککور ائلدیم. ائله بیل دونیانی منه وئردیلر.
“گنج قلملر” انجمنی وارایدی. انجمنی من آپاریردیم. انجمنین عضو‌لریندن اولان ایوب سعدی منه دئدی: تاریئل، علی توده ایله دانیشمیشام، اجازه وئریب بیز گئدیب علی معلم له شعرلریمیزی اوخویاق. گئتدیک. واقیف کوچه سینده یازیچیلار بیناسیندا یاشاییردی. ایوب سعدی قاپینی تاپدی. قاپی اوستؤنده علی توده یازمیشدی. زنگی باسدی. علی معلم ئوزو قاپینی آچدی.
– خوش گلمیسیز. خوش گلمیسیز. کچین ایچری. خانم ائوده یوخدور، تکم. رنا، قیزیم دا، درسده دیر.
بیزی ایش اطاقینا دعوت ائتدی. میزین اوستونده بیر نئچه شعرله دولو پوشه لر وار ایدی. بیر ده، اؤستؤنده آق ساپی اُولان بیر ایینه.
دئدی: – نه وار، نه یوخ تاریئل!
دئدیم: – ساغ اولون علی معلم، هر شئی یاخشیدیر. اوتانیردیم سیزه گلمه یه، ایوب منی زُورلا گتیردی. شعرلریمیزی سیزه اوخویاق.
– هه، قوی بیر چای گتیریم…
علی معلم چای گتیردی. کریستال قابدا انجیل مُرباسی قویدو. اِیلَشدی.
– اوخویون گؤروم نه یازمیسینیز.
ایوب سعدی‌نین بیر شعری وار ایدی. آتاسینا حصر ائتمیشدی، “سنین یولون ایله گئده‌جَیم من”. شعرینی اوخودو. شعری اوخویاندان سونرا، مٌربا یمگه باشلادی. من شعرلریمی اوخویوب قورتارانا کیمی مٌربانی یئییب قورتاردی.
علی توده گؤردو چایلار قالیب مُربا قورتاریب. گئدیب مُربا قابینی بیر ده دولدوروب گتیردی. باشلادی ئوزو بیزه شعرلرینی اوخوماغا. اَلینده اینه نی توتموشدو. ائله بو شعری ده بیزه اوخودو.
– انسان بیر اینه سی ایتسه آختارار،
– منیم تبریز بویدا شهریم هانی؟
باخدی کی، یئنه مُربا قابی بُوشالیب.
دئدی: – ایوب سعدی، بورا شعر اوخوماغا گلمیسن، یوخسا موربه یئمه یه؟ سونرا علاوه ائتدی: – ظارافات ائلییرم. نه واخت ایسته سه نیز گله بیلرسینیز.
دئدیم علی معلم، ایندی من سیزین شعرلرینیزدن دئییم، سیز قولاق آسین.
دئدی: دی! باشلادیم، گؤیدن نارین یاغیش یاغیرمیش کیمی شعر دئمه یه:
دوروب خدآفرینده آچاجاغام یاخامی.
یُوسون لو دیوارلارا وئره جیم آرخامی.
منی ده سئللر سولار، یا سارا تک آپارسین،
یا سسیم ساحل بویو بیر فیرتینا قوپارسین.
بیر باشقا شعریندن:
دیلیم یورولمادی وطن دئمک‌دن،
یوخ یالنیز اریدی بدنیم منیم
اوچان قارانقوشدان، اَسَن کولک‌دن،
سوروشدوم نئجه دیر وطنیم منیم.
علی توده ده خوش بیر احوال روحیه یاراندی. بیزی قاپیدان اؤتورنده، شاعره دقت له باخدیم. باشینی شاخ توتموشدو. ساققا‌لی آق آپپاق ایدی. قاشلاری دا آقارمیشدی. صفتی گولنده، گؤزلری گولموردو. ایکی بارماغینین آراسیندا سیگارتی برک- برک سیخمیشدی.
ذهنیمده بیر فیکیر دومانی یاراندی. بو کیشی تبریز فیلورمونیاسینین دیرئکتورو اولوب. ئوزو ده جاوان یاشیندا. عاشق حسین جاوان، ربابه خانم مراداُوا کیمی ایشچیلری اولوب. ..
شوروی دؤرینده بو بؤیوک اوستاد شاعر فخری خالق شاعری آدی آلمادی. آنجاق علی توده دونیاسینی دییشسه ده، او تایلی بو تایلی خلقیمیزین قلبینده یاشاییر. یئنه ده علی توده نین بو مصرا‌لارینی خاطرلادیم:
“من یانار اوره ییمه بعضآ اوره ک دئسم ده،
بیر مرکب قابی تک گزدیرمیشم سینمده”.
ایران آذربایجان یازیچیلاری جمعیتی آیدا بیر دفعه اجلاس کچیریردیلر. اجلاسی بالاش آذروغلو اداره ائدیردی. صابر نبی اوغلو دا کاتب ایدی. بئله واخت‌لاردا علی توده ماراقلی صحبتلر ائدیردی.
اوندا علی معلمین جوان واختلاری ایدی. آذربایجان یازیچیلار اتحادیه سینده صحبت زمانی دئییر کی، صمد وورغون یاخشی شاعردی. بیرینی ایسه تعریفله میر. سلیمان رستم اونو گؤرنده دئییر: “علی، دئمیسن کی، صمد وورغون یاخشی شاعردی. بس من؟ یاخشی شاعر دئییلم؟”. علی معلم جواب وئریر کی، “سیز یاخشی شاعرسیز ! اما صمد وورغون اعلا شاعردی”.
بیر گون صمد وورغون نوخانی دا دنیز قیراغیندا چیمیرمیش. ساحل ده ده یککه بیر خار توت آغاجی واریمیش، اونون کؤلگه سینده دایانارمیش. بیردن باشینی قالدیریب یوخاری باخیر. گؤرور آغاجین باشیندا قارا خار توت ائله یئتیشیب کی. قارا توماندا چیلپاق، دیرماشیر آغاجین باشینا. دویونجا توتدان یئییر. آغزی، بورنو، قارا توتا بولاشیر. مکتبلی اوشاقلار آغاجی دؤوره یه آلیرلار. صمد وورغون سوروشور اوشاقلاردان:
– هانسی شاعرلری تانیییرسینیز؟
اوشاقلار جواب وئریرلر: عبدالله شایق، میرزه علی اکبر صابر، سلیمان رستم.
دئییر: بس صمد وورغون؟
دئییرلر، اُو کی سئویملیدیر.
دئییر: اُو منم.
دئییرلر: صمد وورغون بؤیوک شخصدیر. اُو آغاجا دیرماشماز. دوزو، سن کیمسنسه؟ یول آزمیسان؟ اوز- گؤزو یورغون. دوش آشاغی کیشی دولاما بیزی .
صمد وورغون دئییر دوشدوم آغاجدان، ائله بیلدیم گنجلیگیم اُو یاشیل بوداقلار آراسیندا قالدی.
علی توده بو حادثه نی رسسام کیمی شَکلینی چکیب. گؤزل بیر شعر یازیب.
بیر گون صمد وورغون کلبجر ده اولارکن کنسرت ورمه یه گتمیش مغننیلردن بیری سارا قدیم اوا اونا دئییر: صمد، سنین تعریفله دیگین گؤزللر، کند قیزلاری بونلاردی؟
بیر دسته قیز تارلا‌دان گلیرمیش. صمد دئییر:
نه اولا الله ین آلتدا،
بیر یاغیش توتایدی بورداجا بیزی.
سنین پودران، بویان یاغان گئدئیدی،
اونلارین اوستونون، باشینین توزو،
یاغیش آرا وئریب گونش دوغاندا.
اصل گؤزل کیمدی گؤرردیک اوندا
علی توده بو حادثه نی شاعر دیلی ایله نئجه وصف ائدیبسه، آدام حیران قالیر.
ایران آذربایجان یازیچی‌لارینین اجلاسیندا، یاغین باهالاشماسیندان، تاپیلماماسیندان صحبت گئدیردی. سهراب طاهر دئدی: من حکومته داغ چکمیشم. سوروشورلار نئجه بیم..؟ دئدی، 3 آیدیر یاغ یئمیرم. هامی گولوشدو.
علی توده دئدی: کئف چکمک‌دن قیریلدیق.
بو گون بیز علی توده شعر منظومه سینین ایشیغینا ییغیشمیشیق.
بؤیوک شاعر، آزادلیق ایده آل لارینین تَرَنم چیسی، گؤزل عائله باشچیسی، صمیمی دوست اولان اوستاد شاعریمیز همیشه بیزیمله دیر. بیزیم قلبیمیزده دیر.
اونون روحو دمکراتیک آذربایجان ادبیاتینین سماسیندا بیر قارتال کیمی قاناد چالیر.
تاریئل اومید،
آذربایجان یازیچیلار بیرلیگینین عضوو
ایرانلی مهاجرلر ادبی بیرلیگینین صدری
“دده قورقود” بین الخالق جایزه سینی قازانان
باکی- 2019