«دویغوسال ائپیک‌‌لیک»
یازان: همت شهبازی – چئویرن: رامین جبارلی
سهندین طرفيندن بشریتین آجینا‌جاقلی میفی و اونا حاکيم قانون‌لاری چاغداش فورمادا اورتایا قویولوشو بیر نوع اونتولوگیا‌دیر [هستي‌شناختي] کی، چاغداش توپلومسال جیلوه‌لر، چاغداش ائپوسا چئوریلمیش‌دیر و صنايعلی دونیا، چاغداش میف‌لرین تانریسی سانیلمیش‌دیر. اؤز اکتشافاتلارینا اؤیونن و بشر حاقلاریندان دم ووران دونیا. آمما سهندین باخیشیندا انسان شخصیتینی و حاقلارینی آیاق آلتینا آتماق بو میفیک دونیانین ان ساده قانونودور. بو حاقدا «سهند تپه گؤز پوئماسیندا گونده‌لیک سیاسی مسئله‌لره توخانیب و آمئریکا‌لی مصلحتچی‌لری کی، گویا یئنی مدنیت و بشر حاقلارینین ایراندا تبلیغچی‌لری‌دیرلر «تپه‌گؤز»ه بنزتمیش‌دیر».1 بیر گؤزله دونیایا باخان و انسان وارلیغینی اودان تپه‌گؤز. او، صنعتکارلیقلا بو اکتشافلارینی میفیک سیناقلارا کئچمک اوچون تکجه قایناق بیلن دونیانین تراژیک سوژئتینی تصویره گتیرمیش‌دیر. بو سوژئت اؤزلرینی «دلی دومرول» کیمی اؤلومسوز سانان انسانلارین ياشامینا خبردارلیق و باشلانغیج‌دیر. چاغداش ائپوس اؤزونه اؤیونور، آمما او، بو ائپوسون کولمیناسیا نؤقطه‌سینی[نقطه اوج] فاجعه‌لی گؤرور. ائله همن فاجعه‌لی ائپوس، اونو بیر چیخیش یولو آختارماغا مجبور ائتمیش و نتیجه‌ده بو فاجعه‌لی بشری قانون اوچون بوتون انسان‌سئور قانونلارین گئنیش‌لیيی قدر بیر قئید الده ائده بیلیر و بو محمد مختاری دئمیشکن «باشقاسینین بیریسینین وارلیغینی درک ائتمك»دیر.
بو قونویا کئچید اوچون، «ارمغان 2» شعریندن بیر نئچه بند بورادا گتیریلیر. بو شعر شهریارا خیطاب نظمه چکیلمیش بیر مکتوبدور. بو همن اثردیر کی، شهریاری «سهندیه» کیمی اثر یاراتماغا سؤوق ائدیر. «ارمغان 2» سهندین انسان‌سئور و فلسفی مکتبینی درک ائتمک اوچون بیر بیلدیریش‌دیر. بو شعر شاعيرین انسانی مسئله‌لر حاقدا دوشونجه‌سی‌نین یؤنونو گؤستریر و منجه 70.جی ایللرین شاعيرلری اوچون شعر ایچریک‌لرینی اولوسال ائموسیونال چرچیوه‌لردن چیخاران انسانی یؤن وئرمه‌لرینده بیر اؤرنک اولموشدور. بو مقامی خاطیرلاتما‌لییام کی، سهندین باشقا بیریسینین وارلیغینی درک ائتمک اوچون تکلیفی، اؤزونون، مدنیت و کیملیيی‌نین درکی‌دیر، بو اوزون شعردن نئچه بندی بورادا گتیریلیر.
۱.قارقیش زمانه‌نین قانونلارینا
قارقیش اورک‌لری آییرانلارا
قارقیش انسانلاری قفسه سالیب
«بشر حقوقوندان» دم وورانلارا
2. کیمه دئمه‌لییک دردیمیزی بیز
درد بیلن کیمدی، «سؤز آنلایان» کیمدی؟
اسیر بیر میللته، محکوم بیر ائله
قایغی چکن کیمدی، آغلایان کیمدی؟
3. دئمیرم دونیادا اسارت یوخدور
چوخ یئرلره سونگو تاخمیش استعمار
آنجاق بیزیم کیمی ازیلن آزدیر
هاردا «حاق وئرمز» وار، «حاق باتیرماز» وار؟
4.بو«شرف»، بو«شؤکت»، بو«قدرت»، بو «شان»
هورا، دوغرودان دا بیزه عار اولسون
حیاتین آمان‌سیز بیر قانونو وار
تعصوب‌سوز میللت گرک خار اولسون
5. گرک گؤزلریندن گؤز اؤرته بیر کس
قارغا یوواسینا یاناشا اگر
نيیه وطنیمی سئومه‌ییم نيیه؟
من بیر قارغا‌دان دا اسکییم مگر؟
6. من دئمیرم اوستون نیژاددانام من
دئمیرم ائللریم ائللردن باش‌دیر
منیم مسلکیمده، منیم یولومدا
میللت‌لر هامیسی دوستدو، قارداش‌دیر
7. چاپماق ایسته‌میرم من هئچ میللتین
نه دیلین، نه یئرین، نه ده امه‌يین
تحقیر ائتمه‌ییرم، هَده‌له‌میرم
کئچمیشین ایندیسین یا گله‌جه‌یین
8. پوزماق ایسته‌میرم من بیرلیک‌لری
انسانلیق بیرلیيی ایدئالیم‌دیر
قارداشلیق، یولداشلیق، ابدی باریش
دونیادا ان بؤیوک آرزولاریم‌دیر
9. آنجاق بیر سؤزوم وار، من ده انسانام
دیلیم وار، خالقیم وار، یوردوم-یووام وار
یئردن چیخمامیشام گؤبه‌لک کیمی
آدامام حاققیم وار، ائلیم- اوبام وار
10. قول یارانمامیشام یاراناندا من
هئچ کسه اولمارام نه قول، نه اسیر
قورتولوش عصری‌دیر انسانا بو عصر
اسیر اولانلاردا بوخووون کسیر2
«سهند» صداقتله اعتراف ائدیر کی، هئچ بیر فردین یا میللتین حاققينی تاپداماسی اوچون چالیشمیر و هئچ کسین دجلجه‌سینه حاققي ایمیش کیمی اؤزونه حاق تانیماسینی قبول ائتمه‌یه‌جک و انسان استعدادلارینی هر چرچیوه و فردی و توپلومسال ساحه‌ده گئنیشلتمه‌یه چالیشیر. بو دوشونجه مصلحت‌لی اولدوغو اوچون دئییل، بلکه میللت‌لر و انسانلارین حاقلارینا دَیَر وئریلمه‌سی‌نین گرک‌لیيی اوچوندور. بو هومانیتار باخیشلا «سهند»ی یالنیز بیر میللی شاعير چرچیوه‌سینه یئرلشدیرمک دوغرو اولمازدی. بئله اولدوقدا اونون دوشونجه‌لرینی دَیرلندیرمکده بؤیوک یانلیشلیغا یول وئرمیش اولوروق. چونکی اونون دوشونجه‌لری «باشقاسینین وارلیغینی» انسان‌سئور یؤنوملر و اورک آچیقلیغی ایله یانسیدیر. او، خالقا دینج یاشام ایسته‌ییر. سهند، میللت‌لره برابر حاق تانیماغی ایله بیرگه، خالقی زوراکیلیق و استبدادا قارشی اولماغا چاغیریر.
«باشقاسینین وارليغيني درک ائتمک» دئموکراتیک بیر آنلام داشیماقدا‌دیر و بو آنلاییشدا هر کس اؤزونو حاقلی بیلدیيی حالدا، اؤز حاقسیزلیغینا دا اعتراف ائدیر. باشقا‌لارینی تنقید ائتدیيی حالدا، باشقا‌لارینین دا تنقید ائده بیله‌جه‌یینی قبول ائدیر. بو آنلاییش و درک اوچون ائله بیر بیلیمسل دوشونجه‌یه قاتلانماق لازیم‌دیر کی، اوندا هئچ بیر دویغوسال دوشونجه‌لره یول وئریلمه‌سین. داها دوغروسو هانسیسا شخصین، ائتنیکین و یا بیر میللتین وارلیغینی دانماق «باشقاسینین وارليغيني»3 گؤرمزلیک‌دیر. بونون سونوجو ایسه بیلیمسل‌لیيی و گئرچک‌لیيی اولمایان لووغا‌لیقدان باشقا هئچ نه اولا بیلمز. بونلار اؤز «وارلیقلارینا حاق قازاندیرماق اوچون» «باشقاسینین وارليغيني دایما دانماق»دا بیلیرلر. بونون اوچون ده اونلارین دوشونجه‌لری‌نین «مستبد قورولوش»ـو واردیر. «بو استبدادی قورولوش بوتون دونیا و انسانلاری انسانلار آراسی ایلیشکی اوچون اؤلچو گؤتورمور، بلکه انسانلار ایلیشکی‌سینی، بیر سیرا انسانلارین بللی ائتدیيی دَیرلرله تعیین ائدیر.» 4
«هر حالدا بو قابیق هاردان اولورسا اولسون سویولماغا باشلاسین و دئموکراتیک انسان وارليغينا یاراشان بیر بیچیمده دوشونجه تنقیدی بو تورپاقدا یاییلسین». آمما «شعرده انساندان آنلاییش و گؤرونوش، اسکی‌دن الده اولونموشدوسا، انساندان اساسی بیر اؤزللیکله آنلاییش و گؤرونوش، چاغداش شعرده یئنی و اؤزگون ذئهنی جیلوه‌لردن‌دیر. من بو اؤزللیک و یئنی جیلوه‌نی «باشقاسینین وارليغيني درک ائتمک» آدلاندیریرام». 5
مرحوم محمد مختاری همن بحثی‌نین آردینجا انسان دوشونجه ائوريمینی (تکامولونو) اوچ آشامایا (مرحله) بؤلور. او اساسدا «سهند» ده اوچونجو آشامادا یئرلشیر. بو اوچ آشاما بونلاردیلار:
1. انسان فردیتینه یؤنه‌لیش، رونئسانس دؤنمیندن بؤیوک فرانسا دئوریمینه قدر (آیدینلانما دؤنمی)
2. انسانجیل‌لیق؛ عدالت‌سئورلی‌لیک و توپلومسال قونولارا تاکید ائده‌رک، ایش و اؤده‌نیشين برابرلیيی، اون دوققوزونجو یوزایللیکدن اییرمینجی یوزایللیین بیرینجی یاریسینا قدر (توپلومسال عدالت دؤنمی)
3. باشقاسینین وارليغيني درک ائتمک، اییرمینجی یوزایللیین اورتاسیندان بو گونه قدر (انسانا یئنی یؤنه‌لیش دؤنمی)6
اؤتن‌لرده «سهند»ین انسان‌سئور یؤنه‌لیش‌لری و انسانین توپلومسال یاشامی باشقا اؤلچولر ایله اولان دَیرلندیریلمه‌لر، داها چوخ مرحوم مختاری‌نین یازديغینی ایلک ایکی آشامانین یوزوملاری ایله اوست-اوسته دوشور. او اوزدن، بورادا اوچونجو آشامانین مفهومو و سهندین دوشونجه‌لرینی او اؤلچو ایله دَیرلندیره‌جه‌ییک. سهندده ده بعضن “آیدینلانما دؤنمی”ـندن اؤنجه‌یه تمایول گؤزه چارپیر. داها دوغروسو اونون دوشونجه‌سی‌نین باشلانیشی بیرینجی آشاما‌دان (آیدینلانما دؤنمیندن) باشلایا‌راق، ائوریمه (تکاموله) دوغرو گئدیر. اؤرنک اولا‌راق قدرچی‌لیک و گله‌نکسل آنلاییشلار آیدینلانما دؤنمیندن اؤنجه‌کی دؤنمه باغلی‌دیر. سهند، اونلاری دانیر. بو باخیمدان اونون شعری اوسچولوغا (راسیونالیزم) دوغرودور.
«انسانا یؤنه‌لیک یئنی تمایول، انسانلارین فردی و توپلومسال یاشام دَیرلرینی قبول ائتمک‌دیر. یاشامین هر نه‌یینی انسان اوچون و هر شئیین انسانا خئییرلی اولماسینی ایسته‌ییر. هم توپلومسال قورولوشو، هم ایدئولوژی و هم ایدئیانی.»7 مرحوم مختاری انسانا دوغرو بئله بیر تمایولو «چاغداش آلچاق کؤنوللو(تواضعکار) بیلگین‌لیک» آدلاندیرا‌راق دئییر: «آلچاق کؤنوللو بیلگين‌لیک کی، انسانی هر تور کسینچی‌لیک و دوقماتیزم ویا کسین‌سانما و سونوجچولوقدان قورتارماق ایسته‌ییر. بونون اوچون ده نه اؤزبیلینج و تاریخی آنلاییشین گئنللشدیرمه‌سی‌نین گرکلی‌لیینده شوبهه‌لنیر و نه «لیریک باخیشلار»لا باغلیلیغیندان گؤز یومور. آلچاق کؤنوللو بیلگين‌لیک، انسانین توپلومسال و ذئهنی چالیشما‌لارینین سونوجودور…. انسان ایراده‌سی یعنی، اؤز هدف‌لری حاقدا بیلگیلی اولماق. بو دا اؤز نؤوبه‌سینده بلیرلی باجاریقلارین تانیماسی و داورانیشدا اونلارین ایکیسی‌نین ده ایشلتمه و ایفاده ائتمه توتالغاسی‌دیر (ابزاري). بو اوزدن بو قاورامین ایلک طرفی اؤز دورومونون تانیماسی و اونون آییرد ائتمه‌سی‌دیر. بو دورومون فردی جیلوه‌سی یوخدور، بلکه ضروری‌لیکله توپلومسال بیر جیلوه‌سی وار. بونون آنلامی توپلومسال قونوم و دورومو آییرد ائده بیلمک‌دیر. اؤز دورومونا اوخشار انسانلارین قونومونو تانیماق‌دیر. بو تانیماق، یوکسک انسانجیل دیلک و ایستک‌لره دوغرو سیچراییش اوچوندور.بئله بیر بیلگین انسان الی آغاجلی چوبان دئییل، بلکه معنوی، ائتیک و توپلومسال یاشامین اؤیرتمنی‌دیر».8 «انسان ایلیشکی‌لری‌نین سون حددی و یوکسه‌لیشین سون درجه‌سی انسانلا انسان آراسیندا واسطه‌سیز ایلگی قورماق‌دیر. بو آنلامدا واسیطه‌سیز ایلگی، بوتون فاصیله‌لر، چتین‌لیک‌لر، اختلافلارین چؤزولمه‌سی، واسطه‌لر و دایاندیریجی‌لارین اوزاقلاشدیرماسی و چلیشکی (تضاد) و داوا-دالاشین آرا‌دان قالدیرماسی‌دیر.»9
سهند ده انسانی، باریش‌سئورلیيی اوچون سئویر. اونون باریش‌سئورلیيی بیر باشا ایچسل تپکی‌لری [رئاکسیا‌لار] ایله باغلی‌دیر. بو تپكي‌لر یارادیجی‌لیقلا بیرلشنده انسانی دریندن ائتکیله‌ییر و اونون دوشونجه‌لرینی گئرچک بیر ائوریمه دوغرو یؤنلدیر. سهندين باریش‌سئورلیيی، اونون انسان‌سئور دوشونجه‌لری ایله باغلی‌دیر. بو او آنلامدا دئییل کی، سهند، انسانلارین هر زامان دینج یاشامینا راضی‌دیر. ترسينه، او، میللت‌لرین ائشیت (برابر) حاقلارینی گؤز اؤنونه آلا‌راق، انسانلاری استبداد و دیکتاتورلوغا قارشی عصیانا چاغیریر.
انسانین حیات یولوندا گؤردويو ایشلریندن لذت دویماسی، اونون اؤز وارلیغینین کئیفیتیندن راضی‌لیق ائتمه‌سی آنلامیندا‌دیر (4-جو بند، اؤرنک اولا‌راق یازیلان شعر) بو دینج وارلیق، اوزوجو فاجعه‌لره باطیل ائدیجی مؤهور وورماقلا، یئنی دوغولان دوشونجه و تفککورلرین یارانماسینا سبب اولموشدور (5-جی بند) سهندین فیکرینه گؤره انسانلارین حیاتا یاشاماق لیاقتی وئره بیله‌جک لیاقت و دَیرلری وار. بو لیاقتین کولمیناسییاسی اوردا‌دیر کی، اونو باجاریقلا ایره‌لی آپارماقلا بیر ائپیک-دویغوسال اثرین یاراتماسینا باشلاسین. بیر یاشام ائپوسو کی، اوندا تکجه فاجعه‌لی تراژیک یارادیلیب و اثرین گئدیشی ائپیک دئییل، بلکه گیزلین، آشکار، یاندیریجی و پاسیو سئوگی و ایشارت ده ائپیک بیر آسپئکت قازانیر. بونا گؤره ده سهند صنايع دونیاسی‌نین فاجعه‌لی ائپوسونون قارشی‌سینا «دویغوسال ائپوس»لا چیخیر.
«دویغوسال ائپوس» ان یوکسک آسپئکتدير کی، یاشام هر زامان اونو اؤز درینلیکلرینه کؤچورمه‌لیدیر. بو اؤزللیک انسانلارین یاشامینی فردیت‌دن چیخاریب، بوتون داورانیشلارینی باشقا انسانلارلا برابرلیینی دَیرلندیرمه‌یه سبب اولا‌جاق‌دیر. سهندین شعرینده بو ایشین سجیه‌سی ائپیک فورمادا گؤرونموشدور. آمما او شئی کی، اونا رحیملی‌لیک و قایغی‌کئش‌لیک استعدادی، یعنی «باشقاسینین وارليغيني و انسانلاری درک ائتمک» باجاریغی وئریر، اونون آییق و انسان‌سئور حیسیاتی‌دیر (2-جی بند). تکجه بو اؤزللیکلرله یاشاماقلا یاشام اؤزونه انسان‌سئور آنلام و خاصیت قازانا‌جاق‌دیر و دونیا انسانلارین بیر- بیری ایله دینج یاشاماسی اوچون بیر یئر اولا‌جاق، اونون پیس‌لیک و چاتیشمازلیق‌لاری، یاخشی‌لیق‌لارینین توزونا دا بئله یئتیشه بیلمه‌یه‌جک(3-جو بند).
اونون باخیشینا گؤره انسانین کمالی، انسانین فردیتی‌نین بیر باشقا انسانین فردیتی ایله بیرلشمه‌سینده‌دیر. (1-جی بند) بو فردیت‌دن چیخمیش بوتون آجیقلار، کوبودلوق و توپلومسال آلچالتما‌لارین کؤکونو کسه‌جک، انسانین سایغی و دَیرینی ان یوکسک درجه‌یه یئتیره‌جک‌دیر (3-جو بند- ایلک ایکی مصراع). سهنده گؤره، ائپیک- دویغوسال یاشام فلسفه‌سی‌نین سونونجو و یارادیلیش سیستئمی‌نین گئرچکچي فلسفه‌سی‌نین ان ایدئا‌لی دا تکامولچو ویجدانین توپلومدا گئنیشلتمک و درینلشدیرمک‌دیر. بئله اولدوغوندا انسان، روحو ایستک‌لرینی اؤده‌مکله برابر، باشقا‌لارینین دا وارلیغینین سیرریندن یارارلانماغا سبب اولا‌جاق‌دیر(4-جو بند). آرزولارین دا دَیر و اعتبارینی مدرن لیاقت‌سیزلیک‌لرین دییشمه‌سینده اولدوغونو سؤیله‌ییر کی، کوبود آنلام‌سیز آنلارین چئوره‌سینی سینیرلاشدیریب، انسانی ائوریمچی(تکامولچو) ایرا‌ده‌نی گئنیشلتمه‌یه اوز گتیرسین.
قایناقلار:
1. شمس تبریز قزئتی سای 93
2. دوستلار گؤروشو، سلام الله جاوید صص 9-43
3 و4 و 5 و 6 و 7 و 8 و 9 باخ: چاغداش شعرده انسان، محمد مختاری
قایناق:
یازی فارسجا یازیلان آشاغیداکی قایناقدان چئوریلدی:
آذربایجان چاغداش شعرینین تنقیدی/ همت شهبازی/ تبریز: اختر یایین ائوی 1383 صص182-187