۱۲ شهریور مراجعتنامه سینین نشری مناسبتیله
ایکینجی دنیا محاربه سینین بیتمه سی ایله مستملکه لرده استقلال حرکاتی و دمکراتیک حقوقلار اوغروندا آپاریلان ملی مبارزه بوتون دنیایا یاییلدی. انگلتره مستملکه لرده بازارلارینی قوروماغا، آ.ب.ش ایسه دنیا بازارلارینا نفوذ اتمه‌یه چالیشدی. بئله بیر شرایط‌ده آذربایجانین تجربه لی رهبرلری طرفیندن آذربایجان ملی حرکاتینین تمه لی قویولدو.
۱۳۲۰- جی ایللرین سیاسی- اقتصادی شرطلری کندلی و زحمتکشلرین خیرینه سوسیال دییشیک‌لییه یول آچدی. ۱۹۴۱- جی ایلین سنتیابرین آیندا ایرانین ان بؤیوک تورپاق صاحبی اولان رضا خانین دیکتاتورلوغونون سوقوطوندان سونرا آذربایجان کندلیلرینین چوخدانکی آرزوسونون رئاللاشماسی اوچون الوریشلی شرایط یاراندی. ۱۹۴۱- جی ایللرین اولریندن باشلایاراق “قاچاق” کیمی تانینان آذربایجانین تورپاقسیز سلاحلی کندلی قروپلاری آذربایجانین شهر و کندلری اطرافیندا – میانا، اورمو، ماراغا، ساراب و ص. یئرلرده ملکدارلارا قارشی مبارزه یه قالخدیلار. سونرالار بو قروپلار واسطه سی ایله «فدای» اوردوسونون تمه لی قویولدو. فرقه تشکیل اولمادان اول سفر قهرمانی و اونون کیمی بیر چوخلاری بو سلاحلی قروپلار جرگه سینده بؤیوک ملکدارلارا قارشی مبارزیه قوشولموشلار. اونلارین هر بیریسی اؤز منطقه سینین بیر قهرمانی اولاراق فئوداللارین ظلمونه قارشی آیاغا قالخاراق کندلیلرین حاقلی مبارزه سینی دستکله ییب و مدافعه ائتمیشلر.
دولت مأمورلارینین کورروپسییا قورشانماسی، آذربایجانداکی ایداره ائتمه اورقانی تمثیلچیلرینین آذربایجان خلقینی تحقیر ائتمه لری، کندلیلرین آمانسیز ایستیسماری و کندلیلرین حقوقلارینا ژاندارم و بؤیوک تورپاق صاحبلرین مداخیله سی، امک قانونلارینین اولماماسی فابریکلرین ایفلاس ائدیلمه سی، اینفلیاسییا و تیجارتین دورغونلوغو اجتماعی اعتراضلارا سبب اولاراق ملی حرکاتا زمین یاراتمیشدی. بو دؤورده تکجه آذربایجاندا دئییل، ایرانین بوتون یئرلرینده کندلی عصیان و حرکاتلاری باشلانمیشدی. بعضآ ملکدارلارا قارشی بو عصیانلار سلاحلی مبارزه فونوندا گؤرونوردو. بو قیاملارین کؤکو مشروطه و حتی اوندان اؤنجه دؤوره تصادف ائدیر. بئله کی آذربایجان دمکرات فرقه سینین (شئیخ محمد خیابانی تشکیل ائتدیی پارتییا) یاراتدیغی «آزادیستان حکومتی» دؤورونده آپاریلان اساس تدبیرلردن بیری اولان بؤیوک ملکدارلارین تورپاقلارینین بؤلونمه سی ایدی. بو تدبیر شبوستر و آذر شهر منطقه لریندن باشلادی. لاکن مورتجه لر الی ایله شئیخ محمد خیابانی قتله یئتیریلدیک‌دن سونرا بو تدبیر یاریمچیق قالدی. بو فاکتلار گؤستریر کی، موجود اراضی و فئودال مناسبتلری، ایری تورپاق صاحبلرینین ایستیسماری و کؤکلو حاقسیزلیقلار اؤکله ده شرایطین پارتلاییش حدینه گلیب چاتدیغی اوچون اونون یئرینه عدالتلی مناسبتلر قویولماسی لابود ایدی. لاکن بؤیوک تورپاق صاحبلری و اونلاری دستکله ین مرکزی حکومت اجتماعتین بوتون انکشاف و ترققی یولونون قارشیسینی کسرک کؤهنه مناسبتلرین داوام ائتمه سینه، جمعیتین گئری قالماسینا، کندلیلرین آرتان یوخسوللوغونا و سفالتینه سبب اولدولار.
بونا گؤره ده، آذربایجاندا ذهنی شرایط اؤلکه نین دیگر بؤلگه لرینه نصبتده داها مناسب ایدی. شهریورین ۲۰- سیندن درهال سونرا آذربایجاندا انقلابی، گؤرکملی و تجربه لی سیاسی مبارزلر طرفیندن قورولان “آذربایجان انجومه نی” موهوم بیر اجتماعی- سیاسی مرکز اولاراق فعالیته باشلادی. ایرانین شیمالیندا قیزیل اوردونون اولماسی، آذربایجان انقلابچیلارینین ایشینی و فعالیتینی آسانلاشدیردی. ایرانین توده پارتییاسینین ۶۰.۰۰۰- دن آرتیق عضوو اولان بؤیوک و موتشککیل بیر تشکیلاتینین آذربایجاندا اولماسی آذربایجان دمکرات فیرقه سینین یارانماسینا و اوغور قازانماسینا زمین حاضرلامیشدی.
سید جعفر پیشه ورینین رهبرلیگی ایله آذربایجان دمکرات فیرقه سینین لیدئرلری، آذربایجانین سوسیال-اقتصادی شرطلرینی باشا دوشه رک ۱۲ شهریورده ۱۲ مادده‌لیک بیر بیانات حاضرلادیلار. آدف رهبرلری اولدن کندلی مسئله سینه، آذربایجاندا اراضی مناسبتلرینین و تورپاق بؤلگوسونون بیر دفعه لیک حل ائدیلمه سینین واجیبلیینه توخوندولار. چونکی او دؤورده ۵ میلیونلوق آذربایجان اهالی‌سینین ۸۰% – دن چوخو کندلی ایدی. اونلارین اکثریتی تورپاقسیز کندلیلر ایدی. آذربایجان خلقینین بؤیوک اکثریتینین ماراقلاری اوغروندا مبارزه هم آذربایجان کندلیلرینی فرقه سیرالارینا جلب ائده بیلر، هم ده گئریده قالمیش جمعیتده کی مانعه لری آرادان قالدیرماق، سوسیال اقتصادی، مدنی انکشافا یول آچماق اوچون ان پوپولیار و دمکراتیک حل یولو اولا بیلر. آذربایجان دمکرات فیرقه سینین قوروجولاری، فیرقه نین پروقرامیندا مشروطه انقلابی، خیابانینین «آزادیستان» حکومتی و دنیا آزادلیق حرکاتلاری تجربه لرینی نظره آلمیشدیلار. بو پروقرام تورپاقسیز کندلیلری و زحمتکشلرین ایستکلرینه، ظالم ملکدارلارلا مبارزه ائتمه یه و دیگر حل اولونمامیش اجتماعی پروبلملره جاواب وئره بیله جک بیر پروقرام ایدی. محض بو سببدن ده چوخ سایدا فحله ، کندلی و آذربایجان ضیالیسی اونا قوشولدو. آدف واسطه سیله شرقده یارادیلان ایلک حکومت کندلیلرین اساس طلبلرینه جاواب وئرن و ایستکلرینه چاتماق اوچون اونلاری تشکیلاتلاندیردی.
فرقه نین اساس رهبرلری آزادلیق سئور، مترققی و اساساً سولچو و سوسیالیست ایدی. پیشه وری، سالاموللا جاوید، جعفر کاویان، تاغی شاهین … هامیسی ایران کومونیست پارتییاسینین عضولری و قوروجولاری و یا لیدئرلری ایدیلر. اونلار «جنگللیک» حرکاتینا قوشولوب و رضا خانین دیکتاتورلوغونا قارشی مبارزه آپاردیلار. رضا خانین دهشتلی حبسخانالاریندا اولدولار. او دؤورون قورتولوش مبارزه لرینده چوخ زنگین تجربه لره ییه لندیلر. سادق پادیگان، شبوستری، دانشیان و ویلایی کیمی پارتییانین دیگر لیدئرلری هامیسی فیرقه یه قوشولموش، خیابانی حرکاتیندا دؤیوش تاریخی اولان و خیابانی متفقلری اولان ایرانین توده پارتییاسینین آذربایجانداکی رهبرلری و کادرلاری ایدیلر. بیریا، ایرانین توده پارتییاسینین عضوو و تهران تشکیلاتیندان سونرا ایرانین ان بؤیوک همکارلار اتفاقی اولان تبریز فحله لر بیرلیینین لیدئری ایدی. فیریدون ابراهیمی، فیرقه نین گنج لیدئرلرینین بیری، تهران اونیوئرسیتئتی حقوق فاکولته سینین معزونو، تهران قزئتلرینین اکثریتینین سیاسی شرحچیسی، آدف-نین مرکزی کمیته سینین عضوو، آذربایجان پروکورورو و ۱۹۴۶- جی ایلده اعدام اولونانلارین سیموولو ایدی. اوزون بیر مبارزه تاریخی اولان بو گؤرکملی و تانینمیش لیدئرلرین هامیسی خلق طرفیندن اعتبار قازانمیشدیلار. پیشه وری، پارلامئنتین اون دؤردونجو دورونده تبریز خلقی طرفیندن نماینده سچیلمیشدی.
بئله لیکله، آدف- نین انقلابی پروقرامیندا آذربایجان جمعیتینین بوتون گئری قالمیش، مورتجع و غیری-انسانی مناسبتلرینی آرادان قالدیرماق اوچون فکر آزادلیغی، مطبوعات آزادلیغی، آذربایجان تورک دیلینین رسمیلشدیریلمه سی، تورپاق بؤلگوسو، امک قانونو و ایشچیلرین سیغورتاسی، فحله لرین رفاهی کیمی دمکراتیک شعارلاری اؤز عکسینی تاپدی. یئرلی صنایعلرین قورونماسی، تاجیرلرین مدافعه سی، ملی حقوقلار، ایالت و ویلایت انجومه نلرینین سچیلمه سی یولو ایله ایشلرین اداره اولونماسی خلق طرفیندن یاخشی قارشیلاناراق آذربایجاندا بوتون ملی قوه لری بیر آرایا گتیریب و اونلاری تشکیلاتلاندیرا بیلدی.
ایران توده پارتییاسینین ایالت بؤلمه سی، تبریز همکارلار اتفاقی، آذربایجان جمعیتی، آزادلیق سئور و ملی شخصیتلر فرقه نی مدافعه ائتدیلر. نهایت فرقه عضولرینین سایی ۲۰۰۰۰۰ چات‌دی. قادینلار و گنجلر تشکیلاتلاری فرقه یه دستک ائتمک مقصدی ایله اونا گئنیش کوتله لری جلب ائتدیلر.
آذربایجان مشروطه چیلری طرفیندن کونستیتوسییایا علاوه کیمی ایالت و ویلایت انجومه نلری قانونونون (۱۹۰۷ اییون) آرتیریلیب قبول ائدیلمه سینین اساس فلسفه سی، او دؤورده ایرانین سیاسی سهنه سینده کندلیلرله یئنی یارانمیش بورژوا آراسیندا باش وئرن قارشیدورما ایله علاقه لی ایدی. بیر طرف‌دن ده آریستوکراتلارلا، ایری تورپاق صاحبلری، خانلار، قبیله باشچیلاری و تورپاق صاحبی اولان روحانیلر تاپیلمیشدی. بونلار ایسه اؤلکه ده هر جور انکشافا مقاومت گؤستردیلر. یوخسول و تورپاقسیز کندلیلرین اسکی مناسبت و کؤله لیینین قورونوب ساخلانیلماسینی طلب ائدیردیلر. بو سیاسی قروپ یا روحانی و یا دا زنگین طبقه دن اولاماقلا یاناشی پارلامنت عضولری ایدیلر. او دؤورون شرطلرینی آنلاماق اوچون اونلارین خاطره لرینی اوخویوب، اؤیرنمک، سون درجه واجیبدیر. دؤردونجو پارلامئنتده‌کی شیخ محمد خیابانینین و اون دؤردونجو سیاسی قورلوشون دیرنیشیندن باشقا بیر شئی دئییلدی. بونو دییشدیریب اجتماعیتی دمکراتیکلشمه سینده بوتون مانعه لرین آرادان قالدیریلماسیندا یالنیز اؤلکه خلقینین انقلابی حرکاتی یاردیم ائدیب، زحمتکش و کندلی طبقه سینین رفاهینی یوکسلده بیلردی.
او دؤورون حکومتی: صدرول- اشرف حکومتی (باغشاهین قسسابی)، حاکیمول- ملک (ماسونلاردان بیری، اینگیلیس آگنتی) نه اینکی آذربایجانین تکرارلانان طلبلرینه جاواب وئرمه دی، هم ده ۱۵- جی پارلامئنت سچکیلرینی تخیره سالدی. اونا گؤره ده فیرقه «آذربایجان خلقی اؤزو سچکی فرمانینی وئره جک» شعارینی ایر‌لی سوردو.
ایالت- ویلایت انجومنلرینین (موختاریت) قورولماسی فکری ایران کونستیتوسییاسینین حقوقی اساسلارینا اساسلانان قانونی، حقوقی دوشونجه یه سؤیکه نیردی. هم شیخ محمد خایابانی، هم ده سید جعفر پیشه وری، موجود شرایطه قارشی آپاردیقلاری مبارزه ده بو قانونی اساسلارا آرخالانیردیلار. لاکن هر دفعه ایری تورپاق صاحبلرینین، روحانیلرین کؤهنه و مورتجع قورولوشو تمثیل ائد‌ن شاه سارایینین تخریباتی ایله قارشیلاشدیلار. پیشه وری ۱۹۲۰- جی ایللرده ایران همکارلار اتفاقینین اورگانی اولان «حقیقت» قزئتینده هله فرقه نین یارانماسیندان ایللر اؤنجه ایالت- ویلایت انجومنلری قانونونون برپاسی فکرینی ایران خلقلرینا بیان ائدیردی. پیشه وری «مرکزی حکومت و یئرلی اداره ائتمه» آدلی مقاله سینده بئله یازیر:
- “ملت اؤز حقوقلاریندان استفاده ائده بیلمه سی اوچون، ملی حکومت و دمکراتییا پرینسیپلرینین تام شکیلده حیاتا کچیریلمه لیدیر. یعنی بیر اؤلکه نین کیچیک رئسپوبلیکالارا چوریلمه سی لازیمدیر. ” مختلف اؤلکه لرده فدئراسییا پرینسیپلری فرقلی اولسا دا، اساسلاری فرقلنمیر. فدئراسییا پرینسیپلری و یئرلی اهالینین نفوذو یالنیز سچکی کچیرمک اوچون دئییل، هم ده داخلی قاریشیقلیغین قارشیسینی آلماق، ملتی قوروماق و اؤلکه نی انکشاف ائتدیرمک اوچون فایدالیدیر. یئرلی انجومنلر بیر واسطه کیمی خانخانلیغا سون قویماقلا یاناشی، سچکی ساغلاملیغینا، یئرلی تیجارت و صنایعنین انکشافینا یاردیم ائدیر و دولت اوچون ده هئچ بیر ضرری یوخدور. “حکومت همیشه آیری بیر قوه دیرسه و ملت هر زامان حکومته منفی باخیشلا باخارسا، یاخود حکومت ملتی بیر قویون، ملت ایسه حکومتی جاناوار کیمی دوشونورلرسه اوندا خارابالیق و سفالت گوندن- گونه آرتاجاق.»
ملت اؤز حقوقلاریندان استفاده ائده بیلمه سی، ملی حکومت و دمکراتییا پرینسیپلرینین تام شکیلده حیاتا کچیریلمه سی لابود ایدی. بو اوزد‌ن ۳ سنتیابر ۱۹۴۵- جی (۱۲ شهریور ۱۳۲۴- جو گونش ایلی) ایلده آذربایجاندا فرقه نین یارانماسی مقصدیله ۱۲ بنددن عبارت بیر بیاننامه حاضرلاندی، بو ۱۲ شهریور مراجعتنامه سی آدلاندیریلدی. یعنی “خلقین سسینه و ایراده سینه سؤیکه نمک) بیاننامه‌سی نشر ائدیلدی. فرقه نین ۱۲ مادده دن عبارت مراجعتنامه سی مشروطه انقلابینین آنایاساسینداکی ایالت- ویلایت انجومنینین برپاسی دئمک ایدی. او مادده لرین ان موهوم بندلری بونلاردان عبارت ایدی:
- ایرانین موستقللیینی و اراضی بوتؤولویونو قوروماقلا آذربایجان اوچون موختاریت طلب ائتمک (ایالت-ویلایت انجؤمنلیرینین یارادیلماسی)
- آذربایجان تورکجه سینین برپاسی و آذربایجاندا رسمی دولت دیلینه چوریلمه سی.
- ایران شورا مجلسینده آذربایجان نماینده لرینین سایینی آرتیرماق.
- بوتون اؤلکه اوزره سچکی آزادلیغینا تأمینات وئرمک.
- تورپاق بؤلگوسو واسطه سیله فئوداللار و مورتجعلرله مبارزه آپارماق.
بئله کی، فرقه نین ایلک قورولتایی ۱۱ اوکتیابر ۱۹۴۵- جی ایلده، ایکینجی قورولتایی (موسسیسلر مجلسی) ایسه ۲۹ نویابر ۱۹۴۵- جی ایلده ۱۵۰ مین انسانین ایمضاسی ایله ۵ میلیونلوق آذربایجان خلقینی تمثیل ائد‌ن گئنیش سلاهیتلی ۷۰۰ نماینده نین (آذربایجان خلقینین بؤیوک کونقرسی) اشتراکی ایله کچیریلدی.
بیرینجی قورولتایدا فرقه نین نظامنامه سی و اساسنامه سی، ملی موختاریتی ، تورپاق بؤلگوسو، و همچینین. آذربایجان دیلینین رسمیت تاپماسی تصدیق اولوندو. اونون اجراسی فرقه یه تاپشیریلدی.
ایکینجی قورولتایین قرارینا اساساً فیقه ملی (یئرلی) مجلسینین قورولماسی اوچون سچکیلره حاضرلیق گؤره رک آذر آیینین ایکینجی هفته سینده سچکیلر کچیریلمکله فرقه اقتدارا گله رک ۲۱ آذر گونو آذربایجاندا موختار دولت یارادیلدی.
پیشه وری تبریزده کی شیر- خورشید زالیندا ائتدیی چیخیشیندا بو باره ده بئله دئییر: «کونستیتوسییا بو سلاحیتی آذربایجان خلقی ده داخل اولماقلا بوتون ایران خلقینه وئردی. بیلیرسینیز کی، ایران مشروطیتی تاریخینده آذربایجان انجومنی بؤیوک رول اوینامیشدیر. خوشبختلیک‌دن جناب رفیی (نظامود-دؤوله) بو مجلسین اشتراکچیلاریندان بیریدیر. اؤزو ده فرقه میزین قوروجولاریندان بیریدیر. جناب موستشارود-دؤوله ده بو تاریخی انجومنین عضوودور …. آذربایجان خلقی قیرخ ایل اول ایالت و ویلایت انجومنلری قوراراق سیاسی انکشاف و استعدادینی گؤستریبدیر.» ایندی ایسه فیرقه میز بوتون قارشیداکی مانعه لری آرادان قالدیریب و انجه‌منلری تشکیل ائتمکله دونیا ایجتیمایتینه اؤز سیاسی یتگینلیینی اثبات ائتمه لیدیر.»
فیرقه نین ۱۲ شهریور بیاننامه سی، فرقه نین نشر اولونان سندلری، اونون رهبرلرینین مؤوقیی، مرکزی حکومت ایله رازیلاشما سندی (۱۳۲۵/۳/۲۳) و ان اساسی، ۲۵۰۰ فرقه عضولرینین دار آغاجلاریندا وئردیکلری سون شعارلارینین سندلری بو بو ادده عانین ثبوتودور. فرقه آذربایجانین پارچالانماسینی دئییل، مشروطه دؤورونون مترققی قانونلارینین برپاسینی و آذربایجان خلقینین ملی حقوقلارینین رئاللاشماسینی هابئله رضا شاه دیکتاتوراسینین آیاقلاری آلتیندا ازیلن اساس آزادلیقلارین و سوسیال عدالتین برقرار اولماسینی – تکجه آذربایجاندا یوخ، بوتون ایراندا ایستییردی.
آذربایجان دمکراتیک حرکاتینین اقتصادی، سوسیال، مدنی و سیاسی ساحه لرده بیر ایللیک فعالیتی او قدر گؤزه چارپیردی کی، حتی دوشمنلرینین آلقیشینا سبب اولوردو. آذربایجان ملی حکومتینی دئویرمیین یگانه یولو اونو سپاراتچیلیقدا گوناهلاندیرماق ایدی. سپاراتچیلیق اتهامی، آمریکا، اینگیلیس جاسوسلوق شبکه لری و اونلارین داخلی عامللر- سارای مورتجعلری و اونلارا باغلی مطبوعات طرفیندن ایران خلقینین ملی هیسسلرینی تهریک ائتمک و فرقه نی نفوذدان سالماق اوچون اورتایا آتیلدی. عینی حالدا یوخاریدا گؤستریلن موتیولرین داوامیندا ملی حرکاتین یارانماسیندا مهاجرلری گوناهلاندیریرلار. هالبوکی بوتون مهاجرلر رضا شاه حاکمیتی دؤورونده اؤلکه یه قاییتمیشدیلار. قادین و اوشاقلارلا بیرلیک‌ده مهاجرلری سایی ۱۶ مین نفر ایدی. اونلارین اکثریتی آز ساوادلی و سیاست مسئله لریندن اوزاق اولاراق عادی یاشاییشلا مشغول ایدیلر.
شاه اوردوسو آ.ب. ش و انگیلترنین دسته یی اولمادان آذربایجان ملی حرکاتی و فدای اوردوسو ایله قارشی- قارشییا دورا بیلمزدی. حقیقت بودور کی، آذربایجانا هوجوم پلانی آ.ب. ش و انگیلترنین امری- شوارزکوپوون (ایران ژاندارما کوماندیری نورمان شوارتسکوو) کوماندانلیغی آلتیندا آمریکالی موشاورلرین پلانلاماسی ایله حیاتا کچیریلدی. آچسون اولر آذربایجاندا حربی عملیات کچیرمک اوچون ایرانین آ.ب. ش- داکی سفیری علا ایله گؤروشمه یه یاشیل ایشیق یاندیرمیشدی. بوندان علاوه، انگلتره و آمریکا حکومتلری، قوامول- سلطنه یه گؤندردیکلری باشقا مکتوبلاردا آذربایجانا قوشون گؤندریلمه سینه دستک اولدوقلارینی بیلدیرمیش‌دیلر. “آذربایجان خالق حرکاتینین قان‌لی رئپرئس‌سییاسی ایمپئریالیستلر و اونلارین داخلی عامللری اوچون سیلینمز بیر لکه دیر. ” بوندان علاوه، اوردو محکمه سینین وئردیی ستاتیستیکایا اساساً ۲۵۰۰- دن آرتیق انسان تریبونال محکمه ده اعدام ائدیلدی. ۸۰۰۰ نفر ایسه اوزون مدتلی حبسه محکوم اولوندو. ۲۰۰۰۰ چوخ انسان محکمه سیز شهید ائدیلدی. ۳۶۰۰۰ نفر عائله سیله بیرلیک‌ده بدرباد جهنم منطقه سینه گؤندریلدی. هابئله ملی حکومت دؤورونده آذربایجاندا ایشله ین و فرقه عضوو اولمایان چوخ سایدا ایشچی ایرانین اوزاق شهرلرینه سورگون ائدیلدی. “مینلرله انسان سووئت اتفاقینا مهاجرت ائتدی، آذربایجانین کند و شهرلرینده اون مینلرله انسان اؤزلرینی قورتارماق اوچون ایرانین دیگر شهرلرینه کؤچ ائتدی.”
قید ائتمک لازیمدیر کی، او دؤورده آذربایجانین پایتاختی تبریز شهرینده اهالینین سایی ۳۰۰ مین نفر ایدی. دئمک اولار کی، بو تکجه بیر مغلوبیت دئییلدی، بلکه ده آذربایجان ملتین ان یاخشی اؤولادلارینین و ضیالی نسلینین سویقیریمی ایدی. بو ائله بیر لکه دیر کی، هئچ بیر آذربایجانلینین تاریخی یادداشیندان سیلینمیه جک‌دیر.
بو ستاتیستیکا جنایتین کمیت اؤلچوسونو گؤستریر، لاکن جنایتلرین تؤردیلمه سی دهشتلی، غیری- انسانی، اوتانج وئریجی ایدی. بونونلا علاقدار آشاغیدا بیر نئچه ایزاهاتلا کیفایتلنمک لازیمدیر.
روزوئلتین یاخین یولداشی هئنری واللاچه:
- “ایران پولیس قوه لرینین ایران خلقینه قارشی عملیاتیندا توغ ژنرال شووارزکوپفون کوماندانلیغی آلتیندا اولدوغونو سؤیله مک‌دن اوتانیرام. بو شخصین رهبرلیگی و آ.ب. ش-این ایرانداکی سفیری آللئنین امری ایله ان بؤیوک ایران موخالیفت پارتییاسی قانونسوز اعلان ائدیلدی. چوخ سایدا اؤلکه نین اجتماعی بیرلیکلرینین رهبرلری حبس اولوندو و بیر قروپو ایسه اعدام ائدیلدی. مینلرله عائله زورلا حبسخانالارا گؤندریلدی.»
آ.ب. ش-این یوکسک روتبه لی حاکمی ویللیام دووگلاس:
- “ایران اوردوسو آذربایجانا گیررکن دهشت تؤرتدی. عسگرلر قتل، قارت و تالانلار حیاتا کچیریردیلر. اونلار هر نه ایستییردیلر اونو ائدیردیلر. بئله کی آذربایجاندا چوخ پیس بیر خاطره قویدولار. آذربایجاندا کندلیلرین املاکی و مال- قاراسی تالان ائدیلدی. قادین و قیزلارا تجاووز ائدیلدی. ایران اوردوسونون وظیفه سی آذربایجانین آزاد ائدیلمه سی اولسا دا، خلقی قارت ائتمکله یاناشی، آرخاسینجا اؤلوم و تالانچیلیغی یادیگار قویدولار.. اوردونون آردینجا اؤلکه دن قاچان ملکدارلار گئری قاییتدیلار. اونلار تکجه همین ایلین املاک بهره سینی دئییل، هم ده اوندان اولکی ایلین ده املاک بهره سینی کندلیلردن گئری آلدیلار. کندلری او درجه ده تالان ائتدیلر کی، ارزاق احتیاطلاری توکنیب آج قالدیلار…..»
ژنرال حسین فردوست:
- ۱۹۴۶- جی ایلین دئکابریندا واشینقتونون تاپشیریغی اساسیندا و باش ناظرینین گؤستریشی ایله ایران سلاحلی قوه لری آذربایجانداکی دمکراتیک حرکات اشتراکچیلارینی آمانسیزلیقلا قتلیام ائتدیلر. “اونلار قروپ حالیندا توتولوب، گولڷه لندیلر و یا میدانلاردا دار آغاجیندان آسیلدیلاری.” “اعدام ائدیلنلرین جسدلری کوچه لرده گؤرونوردو. تقریبآ ۲-۳ مین آدام اعدام ائدیلدی.” آ. ب. ش و انگلتره نین دسته یی ایله شاهین حربی قوه لری، محمد دئیهیم و لوتو شاهبازین رهبرلیک ائتدیی یئرلی جنایتکارلار طرفیندن حیاتا کئچیریلن بو قیرغین هله ده تبریزلیلرین اسکی یادداشیندان سیلینمه ییبدیر.»
ایران شورا مجلسینده شاهین ال آلتیسی اولان تبریز نماینده سی رحیم زهتابینین چیخیشینین (اعترافینین) بیر حیسه سی: شاه قوشونو و ملکدارلارین هوجومو نتیجه سینده کندلیلرین قارت اولماسی، هابئله اونلارین کندلردن قاچماسی ۱۹۴۸-۴۹- جو ایللرین آجلیغینا سبب اولدو.
- «آذربایجانی مثلی گؤرونمه میش بیر آجلیق، اقتصادی بحران و دهشتلی ایشسیزلیک بورویوب. سانکی، بو بؤیوک ویلایت نهنگ بیر قبیریستانلیقدیر و هر کس کدرله اورادا فاتیهه اوخویور. رنگلر ساری، آیاقلاری ضعیف، دوشونجه لر غم‌لی اولاراق هامی بؤیوک حیرت ایچینده دیر …. نه والینین گلیشی، نه اوردونون گلیشی، نه الاهزرت شاهین آندیچمه مراسیمی، نه مرکزدن بیر موفتتیشین گؤندریلمه سی، نه آذربایجان نماینده‌لری و نه ده آذربایجان تاجیرلرینین هر بیری آذربایجانین آجیناجاقلی وضعیتینه یاردیم ائتمدی. تبریز دوشمن طرفیندن محاصره یه آلینمیش بیر شهره بنزییر. اورادا یئمک، پول و امین- آمانلیق یوخدور، اهالیین هر بیری گؤزلنیلمز حادثه نی گؤزلییر. حربی وضعیت و چوخ سایدا آگنت اولدوغو اوچون شهرده قریبه بیر منزره یارانیب. بو گون آذربایجانداکی وضعیتی گؤز اؤنونده جانلاندیردیقدا، اوچ-دؤرد ایل اول متفیق اؤلکه لرین مطبوعاتیندا و سییار کینوتئاترلاردا گستاپو آگنتلرینین فرانسا و پولشانین نجیب آداملاری ایله زوراکیلیغینا دایر دئدیکلرینی اوخویارکن گؤرریک کی، اونلارین وضعیتی آذربایجانین موجود وضعیتیندن داها یاخشی اولموش.»
ویللیام دووگلاس بو باره ده بئله یازیر:
- «.. آذربایجان ملکدارلاری… کندلیلر آجیندان اؤلرکن بازاردا بوغدالارینی باها قیمته ساتیردیلار …
آجلیغین قارشیسینی آلماق مقصدی ایله مرکزی حکومت تبریزه گؤندردیی ۱۰۰۰ تون بوغدا خلقین الینه چاتمادی. یئرلی حکومت مأمورلاری بوغدانی آزاد بازاردا ساتدیلار و پولونو جیبلرینه قویدولار … بئله لیکله، ۱۹۴۸- جی ایلین قیشیندا کندلیلر پراکتیکی اولاراق آجلیق و قیدانین اولماماسی سببیندن اوت و کؤک یئمه یه مجبور اولدولار … خوی اطرافیندا دایاندیغیم شهرلردن بیرینده. ۳۰۰ قصبه ساکینیندن ۵۰ نفری آجلیقدان اؤلدو. کندلرده بوتون انسانلارین قتله یتیریلدیی بیر چوخ ائو وار ایدی. مالیکلرین آنباری بوغدا ایله دولو ایدی. … .. آذربایجانداکی سفالت، بدبختلیک او درجه یه چاتمیشدی کی، تبریز کوچه لرینده انسانلار و ایتلر جانلارینی قورتارماق اوچون بیر تیکه چؤرک اوغروندا بیر- بیری ایله مبارزه آپاریردیلار.”
سوروشمالیییق، زولفوقاریلر، امیر افشارلار، بیدی لیلر، ایسکندریلر، ملیک هاسی میلر، لمپآ و قولدورلار او جمله دن، سلطان شقاقیلر، محمد دئیهیم، لوتو شاهباز، هاج آبولقاسیم جاوان، عزیز موه سینی، سیفولله باغمشیی، “باش کسن” راززاق… و تبریزین یوزلرله بدنام اونسورلری خلق ایدیمی؟ اینایتوللا رضالار، باباک امیر خوسروویلر … کیمی یازیچیلار و راسیون یئین ضیالیلار … خلقین سیرالاریندادیرلارمی؟ بونا باخمایاراق، ایرانین باشقا شهرلرینه کؤچ ائد‌ن فرقه عضولری و ملی حکومتین طرفدارلاری ایران توده پارتییاسی و یا تهراندا یاشایان آذربایجان جمعیتلری سیرالاریندا چالیشماغا داوام ائتدیلر. بوتون شهرلرده پارتییا اؤزکلری یاراندی و تبریزده آذربایجانین دمکرات فرقه سی آدلانان دؤرد آکتیو قروپ فعالیته باشلادی. بو دؤرد قروپ داها سونرا تبریزده واحد بیر تشکیلاتدا بیرلشرک دمکرات فرقه سینین گیزلی فعالیتی گئنیشلندی و نفت صنایعسینین ملیلشدیریلمه سی اوغروندا ملی مبارزه ده اؤنملی رول اوینادی. ۱۹۵۱- جی ایلین ایون آییندا تبریزده ۲۰ میندن آرتیق انسانین اشتراکی ایله کئچیریلن سلح میتینقی، ۱۹۴۶- جی ایلدن سونرا ایلک میتینق ایدی. بو میتینگین مؤهتشملیگی شاه سارایینی و ایران ارتجاسینی واهیمه یه سالدی.. بو تشکیلات ۱۹۵۸- جی ایلده ساواک طرفیندن کشف ائدیلرک مغلوب اولوندو. تشکیلاتین رهبرلریندن ۵- i – ایوب کالانتاری، جاواد فوروغی، علی عظیم زاده جاوادی، خوسروو جهانبان آذر، حسن زهتاب، اعدام و دیگرلری بیر نئچه ایل حبس جزاسینا محکوم ائدیلدی. آذربایجان خلقینین ملی و دمکراتیک حرکاتی گؤستردی کی، بیر ملتین اؤز حاقینی الده ائتمک ایراده سینی قتل و اعدام یولو ایله سارسیدا بیلمز.
اسلام رئسپوبلیکاسی رژیمی، آذربایجان دمکرات فرقه سینی بوغماقدا اتهام ائتمک‌ده پهلوی رژیمینین اوزونو آغارتدی. سئپاراتچیلیق مسئله سی، پهلوی رژیمینین تبلیغات آپاراتی و اونلارین ایرانداکی فعال خارجی شبکه لری طرفیندن معین مقصدلرله شعورلو شکیلده شیشیردیلدی. نیه؟ “چونکی بو تبلیغاتلا (دامغایلا) آذربایجان خلقینین آزادلیق، عدالت ، برابرلیک و ملی حاقلاری اوغروندا آپاردیغی ملی مبارزه نین اجتماعی- سیاسی تأثیرینی ایران و بؤلگه خلقی قارشیسیندا نئیتراللاشدیرماق، ایرانین بؤلونمه سی بهانه سیله اونلارا قارشی اهالینی قالدیرماق مقصدی گودوردو. ایرانی پارچالانما روحیه سی هله ده اؤز تأثیرینی گؤستریر. بئله لیکله ده فرقه نین ایران تاریخینده قازاندیغی موسبت مؤوقیینی اونون تاریخی و فعالیتی ایله تانیش اولمایانلار قارشیسیندا محکوم ائدیر.
بو گون اسلام جومهوری سی یئنی‌دن آذربایجان ملی- دمکراتیک حرکاتینین آزادلیق، عدالت سئورلیک و برابرلیک هدفلرینه قارشی پسیخولوژی- محاربه تبلیغاتی باشلاتماقلا، تأثیرینی نیتراللاشدیراراق و خلقی اونون تأثیر دایره سیندن اوزاقلاشدیراراق مقصدی ایله “سئپاراتیزم” سلاحیندان استفاده ائتمه یه ال آتمیشدیر. فرق اوندادیر کی، بو گون ملی حرکاتین بعضی فعاللاری و هامیلری اؤزلری آیریلماغین طرفداریدیرلار! بو انسانلار، قانونچولوق اوچون سئپاراتیزم مؤوضوسوندا تاریخی بیر قانونا اویغونلوق آختاریر، آذربایجانین آیریلماسینی و مستقلینی طلب ائتدیینی ادعا ائدیرلر! اونلار بو ادعالارینین حاقلی اولمالاری اوچون تاریخی فاکت کیمی فرقه نی بیر سئپاراتچی جریان اولاراق گؤستریرلر. بو ایسه تاریخین تحریف دئمک‌دیر. تاریخی تحریفلر سیاسی مقصدلر اوچوندور. شبهه سیز کی، سئپاراتیزم و یا آیریلما فکری دوشونجه و ایفاده آزادلیغی کونتکستینده حؤرمته لاییقدیر. لاکن آذربایجان ملی حرکاتیندا سئپاراتیزمی ادعا ائتمک ساده جه سیاسی اخلاقسیزلیقدیر. تأسفلر اولسون کی، آذربایجانین گنج نسلینین اکثریتینین فرقه و آذربایجان ملی حرکاتی تاریخیندن معلوماتلاری جدی بیر آراشدیرمادان داها چوخ ائشیتمه لریدیر. اون ایل‌لیکلر بویو کونکرئت هدفلرله داوام ائد‌ن زهرلی تبلیغات کوتله سی آلتیندا ایرانین چاغداش تاریخینده کی دمکرات فرقه سینین حقیقی مؤوقئیی گنج نسلیمیز اوچون هله آیدینلاشماییبدیر.
ملی حرکات مسئله سی ملی حکومتین مرکزی حکومته یا دا فارس حکومتینه قارشی یاخود فارسلارلا تورکلر آراسینداکی اب‌دی دوشمنچیلیک مسئله سی دئییلدی، چونکی فارس- تورک و هئچ بیر ائتنیک سرحدلری تانیمایان صینیف قارشی دورماسیدیر. بو قارشی دورمانین بیر طرفینده: ایری تورپاق صاحبلری، خانلار، روحانیلر، آریستوکراتلار، تاجیرلر، آذربایجان سیاستچیلری، اونلارا باغلی ضیالیلار، دیگر طرف‌ده ایسه آذربایجان خلقی و اونون آزادلیغی اوغروندا مبارزه آپارانلار اوز- اوزه دایانمیشدیلار. مرکزی حکومتین مأمورلاری، شاه سارایینیین آداملری، فارس ایرقچی ملتچیلر، .شووونیست ضیالیلار، تورکیه نین او دؤورکی دولتی اونلاری حمایه ائد‌ن مورتجع بین الخلق قوه لر و سایر. قدر بو آذربایجان‌لیلار دا ملی حرکاتی مغلوب ائدیب، اونو قان دریاسیندا بوغدولار. مسئله یه یالنیز دار و مورتجع بیر ایرقی- ائتنیک کونتئکستده باخماق اولماز. عکسینه، ایرانین دیگر بؤلگه لریندن اولان غیری-آذربایجانلی انقلابچی زابتلرین و ضیالیلارین حرکاتا قوشولمالارینین و فرقه سیرالاریندا فداکارلیقلا مبارزه ائتدیکلرینین شاهیدی اولدوق. او دؤورده دوغرو- دوزگون سیاست ایرانین دیگر خلقلرینی، آزادلیق، برابرلیک، همچینین واحد فعالیت شعارلاری و ایده آللاری آلتیندا مبارزه یه جلب ائتمه یه چالیشماق ایدی. همیشه یاشار سید جعفر پیشه ورینین فکرینجه ملی حرکاتین مغلوبیت سببی مبارزه ده بو اساس مسئله یه اؤن‌م وئرمه‌مک ایدی. فیرقه‌نین اؤنملی رهبرلرینین سولچو و سوسیالیست اولمالارینا باخمایاراق اونلار بیر ملی حرکاتی تشکیلاتلاندیریب و اونا باشچیلیق ائده بیلدیلر. «ملی» ناسیونالیس تورکچو دئمک دئییل. بلکه بیر ملتین مختلف زومره لرینین واحد بیر پروقرام اساسیندا ملتین منافعی اوغروندا ایرتیجاچی و ایری تورپاق ساحبلیری، اونلارین هیمایدارلاری اولان مرکزی دولته قارشی مبارزه آپارماقدان عبارتدیر. فرقه بو مختلف زومره نی بیر یئره توپلاییب تشکیلاتلاندیرماغی باجاردی. فرقه نین ده تشکیلاتی هونری بوندان عبارت ایدی.
بو گون گیزلی قوه لر سوللاری آذربایجان ملی حرکاتیندان آییرماغا و ملی قوه لرله قارشی- قارشییا قویماغا چالیشیرلار. تاریخدن خبرسیز اولانلار دا بونون تله سینه دوشورلر. بئله رفتار ائدیرلر کی، او دؤورون فرقه رهبرلرینین دئدیکلرینه علیهینه اولوب، ملی حرکاتینین دوشمنلرینین یولو ایله گئدیرلر. ملی حرکاتین دوشمنلری، خصوصیله رژیمین تهلوکه سیزلیک خیدمتلری، ملی حرکاتا قارشی ایکی اساس سیاست یورودور:
١- آذربایجانلیلارین آپاردیغی مبارزه نی ایرانین دیگر ملتلرینین، خصوصاً فارسلارین و ایرانین مرکزی بؤلگه لرینین مبارزه سیندن آییرماق، فکر آیریلیقلارینی قیزیشدیرماق، ایران اسلام رژیمین آنتی- ملی و رئپرسسیو سیاستلرینه قارشی یؤنلمیش مختلف مبارزه لرین بیرلشمه سینین قارشیسینی آلماق.
۲- ملی حرکاتین مختلف قوه لرینین بیرلشمه سینین قارشیسینی آلماق اوچون اساس فورمالاریندان مین هیله و فیتنه ایله سولا و آذربایجان سوسیالیستلرینه قارشی تبلیغات آپارماقلا ملی حرکات سیرالاریندا پارچالانما، دوشمنچیلیک یاراتما‌دیر. حقیقت بودور کی، سولدان باشقا هئچ بیر قوه نین ملی حرکات یاراتماق، رهبرلیک ائتمک و اونو حیاتا کچیرمک میسسییاسی باجاریغینا صاحب اولا بیلمز. ایران رژیمی بونو یاخشی بیلیر. حرکتده کی ائکسترمیزمین، ایرتیجاچی و ایرقچی دوشونجه لرین آرتماسینین اساس سببی هم ملی، همده رئگیونال میقیاسدا سول قوه لرین داغینیق و ضعیفلییندن ایر‌لی گلیر. بو چرچیوه ده سولا قارشی دوشمنچیلیک، چامور سپمک، یعنی حرکاتین رهبرلیک و هگمونلوق مسئله سینین آراشدیریب درک ائتمک اولار. هر ایکی حالدا دا، ائکسترئمیزمی تحریک ائتمک و اونو راسیونال حرکتدن چکیندیرمک بؤیوک بیر تاکتیکادیر. تجربه گؤستریر کی، رژیم عمرو بویو ائکسترئمیزمین چؤریینی یئییب. مخالفتده اولان قوه لری آرادان قالدیرماق و داغیتماق اوچون اوزون بیر تاریخی تجربه یه صاحبدیر.
حرکاتین دئوریلمه سی، فرقه نین مغلوبیتی انگلتره و آ.ب. ش- این شاه حکومتینه بیرباشا دسته یی اولمادان مومکون اولمازدی. آنجاق بو گون اؤزونو ملی حرکاتین اوره یی حساب ائد‌ن بیر چوخ ادعاچی دوننکی ملی حرکاتین قددار دوشمنلرینی و بو گون “خیلاسکار” گؤستریرلر. “آ.ب. ش ایله دوشمنچیلیین ملی حرکاتدا یئری یوخدور.” اورا قدر ایره لی گتدیلر. دیگری ایسه پیشه ورینین سولچو و سوسیالیست اولمادیغی قناعتینه گلمیش! چونکی هله اونو سؤیوب و تحقیر ائتمک جسارتینی اؤزونده تاپا بیلمیر. دوشونورلر کی، هارادا گوج وارسا، اونا سؤیکنمه لی و بو گوج طرفیندن قبول ائدیلمه سی اوچون هر گون بیر جیلده گیریر. بو قروپون توتدوغو یول آذربایجان خلقینین منافعلرینی همین گوجلرین آیاقلاری آلتیندا تاپدالاتدیریب و ماراقلیسی اودور کی، بونو «سیاسی چویکلیک» و یا «پراقماتیزم» آدلاندیریرلار.