….. 1325نجي ايلين آذر آيی‌نين اييرمی بيری آذربايجان، او جملهدن تبريز اؤز آغير و چتين گونلريني ياشاييردي. سينهسيندن چيخان نفس بوغازينداكي بوغونتولارين ايچينده ايتيردي. بو قوجامان شهر اؤز قارا طالعي بويو آپارديغي مبارزهلرده آغ گون دئيه آياغا قالخميشسا دا منحوس شاه‌لارين اسيري اولموشدو. ايندي يئنه ده ستارخانين بايراغي الينده اولا- اولا اورهيي دؤيونور، نفسي تؤيشهييردي؛ آمما تبريز مشروطه زامانينداكي كيمي باشيني ديك توتموشدو. او سانكي دؤرهسيندكي باش وئرن فيرتينالارا دوداق بوزهرك «بو منيم نه اوّليم، نه ده آخيريمدير»، دئييردي.
تبريز عادي حالدا دئييلدي. اكثر آداملار ائولرينده قاليب قاپيني دالدان باغلاميشديلار. فقط دربارين قيرينتي هديّهسي ايله دولانان اوباش‌لار اللرينده توفنگ كوچه- خيابانلاردا ملي حؤكومت ايله همکارليق ائدنلري اوولاييب يوخ ائديرديلر. ساعات ميدانينا طرف يولا دوشدوم. هله اورا چاتماميش سول طرفده يئني ساختمان عمليّاتي گئدن خرابه بير يئرده نئچه نفرين صؤحبتيني ائشيتديم. اونلارين بيري دئييردي:
– بستانآبادين صدري علياكبر فرديني ووروبلار، هله اؤلمهييب جان وئرير. من علياكبر فردينين آدين ائشيدن كيمي قورويوب قالديم. اونو ياخشي تانييرديم. «مهربان» حومهسي او زامانلار بوستانآبادا باغلي اولدوغو اوچون اونو «مهربان»دا چوخ گؤرموشدوم. ايندي اونو بوردا اوباش‌لار تانييب اؤلدورموشدولر. آرتيق يوخاري چيخيب اونون قانلي جنازهسيني گؤرمك ايستهمهديم. چونكي هیجان مني بوروموشدو. اورادان قاييديب گؤي مسجيدين كوچهسيندن کؤهنه بازارا گيرديم. ياشاديغيم مسافرخانا بو بازارين اوّلينده ايدي. مسافرخانادا نهلر باش وئرديگيني بيلمك ايستهييرديم. بازارين دوكانلاري باغلي ايدي. فقط چؤرك ساتان و باققال‌لار آچيق گؤرونوردو. مسافرخانانين قاباغيندان اؤتنده سيلاحلي اوباش‌لارين هله ده اورادا اولدوغونو حسّ ائتديم. اؤزومو لاقيد گؤستريب بازاري اوزو آشاغي يئريديم. بورانين آخيري کؤهنه خيابانا چيخيردي. بازار آغزيندا آداملار چوخ ايدي. من اونلارا يئتيشنده سيلاحلي اولدوقلاريني گؤردوم. اونا گؤره ده بورا گلديگيمه پشيمان اولدوم. نهایت ايش ايشدن كئچميشدي. من بورادان آيريلمالي ايديم. هله اونلار مني گؤرمهميشديلر، آمما کؤهنه خيابان خلوت ايدي. بير نفر ده اولسا خياباندا گؤرونموردو. اونلارين ائتديگي صؤحبتلره گؤره بازارلا روبرو ائوين داميندا ايكي مهاجر آتا، اوغول سنگر توتموشدولار. سيلاحلي اوباش‌لار جسارت ائديب خيابانا باش اوزادا بيلميرديلر. بئله دئييرديلر كي، مهاجر فدایی‌لر دامين اوستونده مسلسل قويوب اؤزلريني مدافعه ائديرديلر. بازار باغلي اولدوغونا گؤره خلوت ايدي. مال ساتاندان مال آلاندان خبر يوخ ايدي. من وضعيّتي بئله گؤروب گئري قاييتماق قرارينا گلديم. ائلهجه ده گلديگيم يوللا گئرييه دوغرو يئريديم. هله اونلاردان اوتوز آدديم آرالانماميشديم كي، «ايست» سسي بازارين ديوارلاريني سارسيتدي. من دايانيب اونلارا باخديم. بازار آغزيندا جمع اولان اوباش‌لارين هامیسی منه طرف قاچيرديلار. اونلارين آتديقلاري هاوايي گوللهلر بازارين سقف‌لرينه توخونوب توزاناق سالميشدي. بير آزدان سونرا اونلار مني احاطه ائتميشديلر. قاپيسي باغلي بير دوكانا دايانميشديم. اونلار منه امر ائديرديلر:
– اللريني يوخاري قالدير!
اونلاردان سوروشوردوم:
– مندن نه ايستهييرسينيز؟
بيري، «سن فدایيسن»، او بيري «سن فرقهچيسن»، بير باشقاسي ايسه «سن مهاجرسن»، دئييردي.
من اونلارا دئييرديم:
– سيز دئيين‌لرين هئچ بيريسي دئييلم. كنددن گلميشم، تبريزده ايشيم وار ايدي.
مني احاطه ائدن‌لرين بيري يانينداكي بير نفره دئدي:
– احمدآغا سن اونون بدنيني، جيبلريني آختار!
احمدآغا دا باشقاسينا امر ائتدي. بئلهليكله اونلارين بيري سيلاحيني باشقاسينا وئريب منيم بدنيمي، جيبلريمي آختارماغا باشلادي. آختاريش قورتاراندان سونرا دئديلر:
– دوش قاباغا!
بو زامان بيرينجي توفنگ قونداغي كورهگيمه دهيدي. باشقالاري دا تپيك و توفنگ قونداغي ايله وورماغا باشلاديلار. من يئره يیخيلاندا اونلار تپيك ايله ووروب مني آياق اوسته قالديريب ايرهلیيه طرف ايتهلهييرديلر. بازار خلوت ايدي. گل-گئت چوخ آز ايدي. فقط اوباش‌لارين سسي بازاري بوروموشدو. اونلار منه ووردوقلاري توفنگ قونداغيندان لذت آپاريرديلار. شاققیلتي گولوش سس‌لري خلوت بازاري باشينا گؤتورموشدو. من ايسه اؤزومو ضربهلردن قوروماق اوچون هر تشبّوثه ال آتيرديم. اونلار منيم اعتراض سس‌لريمي ائشيتمك ايستهميرديلر. اونلار منيم كيمليگيمي، هانسی يووانين قوشو و هارالی اولدوغومو بيلميرديلر. يوخسا اؤزلرينه زحمت وئرمزديلر؛ آمما اللرينده مدرك اولماديغي اوچون ايندي قاباقلارينا قاتيلميش بير اسير ايديم. توفنگ، تپيك ضربهلرينين آلتيندا فيرفيرا كيمي ساغا-سولا فيرلانيرديم. اوباش‌لار مني اولدوغوم مسافرخانايا طرف آپاريرديلار. بو آرالاردا مني تانييان فقط بير نفر اولا بيلردي، او دا مسافرخانا صاحبي ايدي. اونون ملي حؤكومته مئيلي وار ايدي و منه احترام بسلهييردي. منيم راحاتليغيم اوچون اليندن گلني اسيرگهمزدي. قارشيدا سنگكچي وار ايدي. اونون قاپيسيندا پئندير، كره، قايماق و بعضي گؤيرتيلر ساتان جاوان بير اوغلان تاباق اوستونده آل-وئر ائديردي. مني اوزاقدان-اوزاغا تانيسا دا كيم و نه كاره اولدوغومو بيلميردي. آراميز ساز ايدي. اونون ساتديغي شئي‌لردن آلارديم. ايندي اوباش‌لار مني چؤركچي دوكانينا طرف آپاريرديلار. اميديم همین جاوان اوغلانا گليردي. اؤز-اؤزومه دوشونوردوم كي، بلكه ده تانيش اولدوغوم جاوان اوغلان مني بو ظالیم‌لرين اليندن قورتارا بيلدي. او مني اوباش‌لارين الينده اسير گؤرنده نه اينكي كؤمكليك ائتمه‌‌دي، اوستهليك اؤزو اونلارا قوشولوب كؤتك وورماغا باشلادي.
هله مني هارا آپارماقلاريني بيلميرديم. چؤركچي‌نين قاباغيندان كئچيب ياشاديغيم مسافرخانايا طرف گئديرديك. اونلار آرخادان توفنگ قونداغي ايله ووروب ايرهلیيه دوغرو ايتهلهييرديلر. مسافرخانايا آز قاليرديق. هر گون اونونلا سالاملاشيب و خريد ائلهديگيم قوجا باققال كيشي دوكانين آغزيندا گؤروندو. بير ايل تامام ايدي سحر چاغلاري اونونلا اوز به اوز اولوردوم. قوجا باققال مني گؤرن كيمي تانيدي، آمما اؤزونو گؤرمهمزليگه ووروب دوكانا قاييتدي. من اونو چؤركچي قاباغيندا پئندير كره ساتان جاوان اوغلان ايله اؤز فکريمده مقايسه ائديرديم. ايندي مسافرخانانين قاباغيندان اؤتوردوك. گؤز آلتي اورا باخا-باخا مسافرخاناني آرخادا قويدوق. من ياشاديغيم يئرين دالانداريندان احتياط ائديرديم. بئلهليكله بوراني خطرسيز آرخادا قويدوق. گؤي مسجيدين قارشيسيندان اؤتنده ايكي نفر اؤز كندلي‌لريميزله اوز به اوز اولدوق. اونلارين تبريزده اولماقلاريني سونرادان بيلديم. اونلار تهران قوشونلاري ايله مبارزه ائتمك اوچون فرقهنين چاغيريشي ايله كؤنوللو فدایي دستهلرينه قوشولموشدولار. ايندي ايسه آوارا، سرگردان تبريز كؤچهلرينده دولانيرديلار. من اونلاري گؤرن كيمي آز اولسا دا يئريمده دايانديم. بوينومون آرديندان دهين توفنگ قونداغيندان يئره سریلدیم.
تبريزين هر طرفيندن گولله سسي ائشيديليردي. آرا-سيرا مسلسل‌لردن آچيلان رگبار شهري تيترهديردي. پيس وضعيتده كريمخان ميدانينا يئتيشديك. ميداندا ازده‌ام وار ايدي. هامی بير يئره توپلاشميشدي. اونلار مني گتيرن اوباش‌لاري گؤرن كيمي هورا چكديلر. بو آندا جمعيت آرالاندي. اورتادا بير جنازه گؤروندو. اونو تازه شكار ائديب اؤلدورموشدولر. جنازه قان ايچينده ايدي. يانينا دوشموش كئپيسيندن مهاجره اوخشاييردي. مني جنازهنين يانينا ايتهلهديلر. جنازه آدلانديرديغيم آدام هله اؤلمهميشدي. من اونون قيرميزي قان‌لار آراسيندا بدنينين تيترهمهسيني گؤروردوم. اطرافينا جمع اولموش اوباش‌لار ايسه اؤز داش قلبي و قان چاناغينا دؤنموش گؤزلري ايله بو مدحش جان وئرمك منظرهسينه اشتياق ايله تاماشا ائديرديلر. دؤرهيه ييغيلميش آداملارين اكثريّتي سيلاحلي ايدي. من جنازهنين يانيندا آياق اوسته دايانميشديم. ايندي عؤمرومده ايل‌لر، آي‌لار، گونلر، دقيقهلر يوخ، ثانيهلر حساب اولونمالي ايدي. قلبيم نفرتله دولو ايدي. دؤرهمي آلميش اوباش‌لار اللريندهكي توفنگين گلن گئدهنيني چكيب لولهسيني منه طرف توشلاميشديلار. من داها اؤلومومو گؤزومون قاباغيندا گؤروردوم. بو آندا اؤز- اؤزومه فيكيرلشديم: «من اؤلهجهيم. هئچ اولمازسا اؤز نفرتيمي بونلارا بيلديرمك اوچون قلبيمدهكي سؤزلري بو اوباش‌لارا دئمهلييم». بو فکرين ايچينده ايديم، دؤورهمدهكي آداملاردان بير سس گلدي:
– آند اولسون حضرت ابوالفضلين دوشن قوللارينا، هر كس اونو وورسا من ده اونو ووراجاغام دئييب، اليندهكي توفنگين چاخماغيني چكدي. سس گلن طرفه باخديم. اورتا ياشلي بير كيشي ايدي. اگنينده قيريشيقلي قديمكي پاسبان‌لارين پالتارلاري وار ايدي. بو ملي حؤكومتدن قاباق خدمت ائدن پاسبان‌لارا اوخشاييردي. منه طرف گليب بير قولونو بوينوما سالدي. او بيري ايله توفنگي اوباش‌لارين اوستونه توتوب «هئچ كسين بونو وورماغا حقي يوخدور، بو آدام گناه‌كارديرسا اونو كلانتريه تحويل وئرمليييك، دئدي. پاسبان مني قوجاقلاميشدي. او منه باخيب دئييردي:
– قورخما، سني گولله ايله وورسالار گرك مني ده وورسونلار.
او مني اوباش‌لارين ايچيندن چيخاريب كلانتريه آپارماق ايستهييردي، آمما پاسبانين قاباغين كسميشديلر. من اونو تانيميرديم. او دا مني تانيميردي. قانون پرستليك ه‌اردان اونون قلبينه قونموشدوسا بيلميرديم. بو، اوباش‌لارين ايچينده نادر بير آداما اوخشاييردي. مني آرادان چيخارتماق ايستهييردي. باشقالاري ايسه بير اليمدن توتوب پاسبانين اليندن آلماق ايستهييرديلر. بو آندا او عصباني اولوب منيم اليمدن توتوب گئرييه چكن‌لرين اوستونه قيشقيردي. -«من گرك بو آدامي كلانتريه تحويل وئريم» دئييب، توفنگيني اونلارا طرف توتدو. نه ايسه منيم خلاصكاريم غالب چيخدي.
كلانتريده مني بوش كيچيك بير اوتاغا ساليب قاپيسيني باغلاديلار. اينديه قدر توفنگ، تپيك، يومروق ضربهلرينين آغريسيني حسّ ائتمهين جانيمين ايندي هر طرفي آغريماغا باشلاميشدي. بوينومون آردينا وورولان توفنگ قونداغي‌نين آغريسي مني الدن سالميشدي. بوينوم هر طرفه دؤنوردوسه سانجيسي آمانيمي قيريردي. ياواش-ياواش بو سلولون ديوارينا سؤيكه‌‌نيب قورو يئرده اوزانديم. فکر ائديرديم. واختيندا اؤز جانيمي بو معركهدن قورتارماديغيم اوچون پئشمان دئييلديم. او زامان منيم اييرمی اوچ ياشيم اولسا دا مبارزه يول‌لاريني ياخشي تانييرديم. اؤزومو بئله گون‌لره حاضرلاميشديم. بو منيم بيرينجي امتحانيم ايدي….
نظميّه زندانيندا
….. من اييرمی اوچ گون نظميّه زندانيندا حركتسيز قالان بدنيمين، عصب‌لري آچيلسين دئيه ايري آدديم‌لارلا حيطين بو باشيندان او باشينا آدديم آتيرديم. بوردا تانيديغيم آداملار چوخ ايدي. هله هئچ كيم‌له گؤروشمهميشديم. قارشيما چيخان بيرينجي آدام «صمد صباحي»ايدي. او ملي حؤكومتين ملي تئاتری‌نين ه‌م ره‌بري، ه‌م ده رئژيسسورو اولموشدو. بيز گؤروشدوك. بيرليكده گزمهيه باشلاديق. بيرينجي سواليم بو اولدو:
– «بالاش آذر اوغلو»دان، «علي توده»دن خبرين وارمي؟
– علي تودهنين جولفايا طرف گئتديگيندن خبريم وار، آمما بالاش آذر اوغلوندان خبريم يوخدور.
– «گنجعلي صباحي»دن نئجه؟
– او هله گيره كئچمهييب.
صمد صباحي ده اوتايدان گلن مهاجرلردن ايدي. او گنجه شهرينده ياشاميش، آكتيورلوق مكتبيني قورتاريب اوردا دا صحنهيه چيخميشدي. استعدادلي آكتيور اولدوغونا گؤره ايرانا گلندن سونرا تبريز تئاتريندا رئژيسسورلوق وظيفهسينده ايشلهميشدي. ملي حؤكومت تشكيل اولاندا آذربايجان تئاتري‌نين ره‌بري اولموشدو…
سورگون
….. 1326-نجي ايلين خورداد آيي ايدي. هاوالار قيزماغا باشلاميشدي. زندانين وضعيّتي گئتديكجه آغيرلاشيردي. زندانی‌لردن آزاد اولان يوخ ايدي. بلاتكليف قالانلار گئتديكجه داريخيرديلار. بونو هامی‌نين قيافهسيندن اوخوماق اولوردو. هئچ كسين اؤز گلهجك طالعيندن خبري يوخ ايدي. ساعاتلار، گونلر اؤتدوكجه بلاتكليف قالان دوستاق‌لار گؤزلريني زندان قاپيسينا ديكيب، اؤز آدلاري‌نين سسلنمهگيني گؤزلهييرديلر. زندانا ايسه سكوت چؤكموشدو. فقط دار آغاجي‌نين آلتينا گئدن‌لري سئچيب دوستاقلاردان آييريرديلار. ايكي گون قاباق «اژدر» آدلي بير نفري ده اعدام ائتديلر. او ملي حؤكومتين انتظامي افسرلريندن ايدي. اودا «غلامرضا جاويدان» كيمي شهادتي قبول ائتدي.
گون اورتادان قاباق ايدي. دوستاقلارين اكثريّتي حيطده ايدي‌لر. بعضي‌لري ديوارلارين كؤلگهسينده حلقه ووروب صؤحبت ائديرديلر. بعضي‌لري ايسه هاوانين ايستيسينه باخماياراق قدم ووروردولار. بو زامان حيطين او باشيندا اولان قاپي آچيلدي، بير نئچه نفر ايچه‌ري داخل اولدولار. آدلاري چاغيران آدامين اونلارين آراسيندا اولدوغونا گؤره تزه بير خبرين اولدوغونو گؤزلهييرديلر. آدلار بير-بير اوخونماغا باشلادي. زندانين اوتاقلاريندا اولانلار دا حيطه گلديلر. ايندي هامی اوزونو قاپي‌يا دؤندريب گؤزلري آدلاري چاغيرانين آغزيندا قالميشدي. آدلاري چاغيريلان‌لار چوخ ايدي. آدلار قورتاراندا دئديلر:
– شئيلرينيزي باغلاييب حاضر اولون. گون اورتادان سونرا بوردان آزاد اولاجاقسينيز.
بو مسئله آدلاري اوخونمايانلارين دا سئوينجينه سبب اولموشدو. چونكي اونلار دا بيليرديلر كي، بير تحول وجودا گلميشدير. اونلارين دا بو گون صاباح تكليف‌لري آيدينلاشاجاقدير. زنداندا بؤيوك بير همهمه وجودا گلميشدي. آدلاري چيخان‌لار گون اورتا اولماميشدان شئيلريني ساهمانا سالماغا باشلاميشديلار. آدي اوخونان‌لارين ايچينده من ده وار ايديم.
بير قايدا اولاراق آزاد اولان دوستاق‌لاري نظميّهيه آپاريب اوردا سخنران‌ليق ائديرديلر. دوستاقلارا دليل نصيحت دئييرديلر كي، داها دؤلتين قارشيسيندا جسارت ائتمهسينلر. بيز بونلاري ائشيديب بيليرديك. اؤزوموزو نطميّهيه گئتمگه حاضرلاييرديق، آمما ايندي وضعيت آيري بير موضوعدان خبر وئريردي. بو زامان ياخينداكي بینادان بير سروان چيخيب بيزه طرف گلمهيه باشلادي؛ آمما بيز سهو ائديرديك. سروان صفين اولينده دايانيب، هامی‌نين حيرتي ايچينده بيرينجي دوستاغا بير سيلله ووروب دئدي:
– سن شاهنشاه‌ين اوزونه عاق اولوب آذربايجاني ايراندان آييرماق ايستهييردين؟
سروان بو سؤزلري فارسجا دئييردي. اوزونه سيلله وورولان دوستاق سروانين ضربهسيندن غافل اولدوغو اوچون ايكي آدديم دالي‌يا چكيلدي. سونرا اوزونو صفده دايانان دوستاقلارا توتوب اوجادان فرياد چكدي:
– من ايندي سيز «مهاجر»، «متجاسر»لره گؤسترهجهيم.
بيز هله ايندی‌يه قدر بو اللی اوچ نفرين هامیسی‌نين مهاجر اولدوغونو بيلميرديك. بيز ائله بيليرديك‌كي، بو گروهون ايچينده هر جور آدام وار. ايندي بونلارين سئچيلميش مهاجر اولدوقلاريني درك ائديرديك. سروان ايكينجي دوستاغين قارشيسيندا داياندي و «سن بيلميرسن كي، ايرانا شاه‌نشاه حؤكمرانليق ائدير؟»، دئييب، بير سيلله ده اونا ووروب، اوزونه توپوردو. صفده دايانان دوستاقلارين آراسيندا ولوله دوشموشدو. هامی ناراحات ايدي. سروان اوچونچو زنداني‌نين قارشيسيندا داياناندا دوستاق بير آدديم قاباغا يئرييب يومروقلاريني ماهر بوكسورلار كيمي سروانين گؤزلري قاباغيندا توتوب اوجا سسله دئدي:
– من آذربايجانلي بالاسييام. اؤلمهگيمه حاضر اولارام، آمما تحقيري قبول ائتمه‌رم. كيشي‌سن اليني يوخاري آپار!
سروان دايانيب اورتا ياشلي بو مهاجرين اوزونه باخيردي. صفده دايانان مهاجرلرين گؤزلرينده تبسم اويناييردي. سروان نئچه ثانيه يئرينده قورويوب قالدي. نهایت آماده حاليندا دايانان سيلاحلي عسگرلره باشي ايله اشاره ائلهدي. عسگرلر گليب جسارتلي مهاجري قوللاريندان توتوب صفدن چيخاريب آپارديلار. دوستاقلارين دايانديق‌لاري صفدن بير آز آرالي ايكي بؤيوك اوتوبوس دايانميشدي. باياقدان هئچ كيمين نظريني جلب ائتمهين بو اوتوبوس‌لار ايندي هامی‌نين نظريني جلب ائديردي. ايندي اونلار بيليرديلر كي، بو ماشين‌لار اونلاري گؤزلهيير، آمما مقصدي هئچ كيم بيلميردي. بير آز سونرا سروان بینادان خارج اولوب صفه دوغرو گلمهيه باشلادي. او تك تنه‌ا گليردي. يانيندا هئچ كيم يوخ ايدي. سروان عسگرلرين گروه‌بانينا اشاره ائديب اؤز طرفينه چاغيردي. گروه‌بان قاچا- قاچا اؤزونو اونا يئتيردي. اونون بير الي قولاغي‌نين ديبينده ايدي. سروان اونا دستور وئريب اؤزو يئنه ده زندان ادارهسينه قاييتدي. گروه‌بان دوستاقلارا طرف گليب اونلاري بير آز آرالي دايانميش اوتوبوس‌لارا طرف ه‌دايت ائتدي. اللی اوچ نفر دوستاق مهاجر بو منوال ايله ايكي يئره تقسيم اولوب، بو ايكي اوتوبوسا مينديلر. اون دقيقهدن سونرا اؤزو ايله آلتی يا يئددی ژاندارم گتيردي. بيزي بو ژاندارم‌لارا تحويل وئرديلر. ياريم ساعاتدان سونرا اوتوبوس‌لار حركت ائلهديلر. هله بيزي هارا آپارديقلاريني بيلميرديك، آمما اونلارين بيزه وئرديك‌لري وعدلر دوز اولسايدي، ياخود آزاد ائتمك خيال‌لاري اولسايدي، گرگ نظميّهيه آپاريب اوردان بير باشا آزاد ائدهيديلر. اوتوبوس‌لار زندان دروازاسيندان چيخيب شهره طرف يوخ، زندانين آرخاسينا طرف حركت ائتمهيه باشلادي. زندانين آرخاسي بيابان ايدي. دوستاق‌لار تعجب ائتمهيه باشلاميشديلار. بيزي هارا آپاريرلار؟ بو سؤال هامی‌نين فيكريني مشغول ائتميشدي. نهایت دوستاق‌لار كارواني تبريزين قورتاران يولو ايله گئديب شرق طرفده تهران جادّهسينه چيخدي و تهرانا طرف يوللاندي….
دیدرگین‌لیک
….. آذربایجان کند‌‌لرینده وضعیت داهادا آغیرلاشیردی. ملی حؤکومتین آرادان گئتمه‌‌سی کند ارباب‌‌لاری‌نین ال- قول‌‌‌لارینی آچمیشدی. اونلار آج قوردلار کیمی‌کند‌لره سوخولوب، کندلی‌‌لری سویماغا باشلامیشدیلار. ارباب‌لار، ملی حؤکومتین کندلی‌‌لره کئچدیگی مالکانه بهره‌‌سینی یئنی‌دن نئچه برابر آلماغا جان آتیردیلار. دولت ژاندارم‌لاری فدایی‌‌‌لرین یئرینی توتوب، ارباب‌‌لارین آرخاسیندا دایانیب، کندلی‌‌لری سویوردولار. «ساراب»ین «آلان‌براغوش» ماحالی‌‌نین ارباب‌لاری: بهادری‌‌لر، اسکندری‌‌لر، حسینعلی‌خان‌لار، سردارخان‌لار، یئنه‌‌ده قویون، قوزو، تویوق و س وئرگی‌‌‌لرینی بیر قانون کیمی‌کندلی‌‌لرین بوینونا قویوردولار. احوالاتی بئله گؤره‌‌ن کندلی‌لر جان‌‌لاریندان بئزیب، شهر‌لره، باشلیجا اولاراق تهرانا آخیشماغا باشلامیشدیلار. ایندیه قده‌ر اؤز آلین تر‌لری ایله اؤلکه‌‌‌نین اکین ایش‌‌لرینی قایدایا سالان کند زحتمکش‌لری، اؤز یورد- یووا‌‌لارینی ترک ائتمه‌‌یه مجبور اولموشدولار…
تهراندا
….. البرز سیرا داغ‌‌لاری‌نین قوینوندا یئرلش تهران شهری، بوینو چیگنینده قالمیش موفلیس دیلنچی‌‌لره اوخشاییردی. تهران، ایکی ایل بوندان اول ترک ائتدیگیم همان شهر ایدی. خیابانلاردا آخیب گئده‌‌ن انسانلار ایستکلی بیر شئیینی ایتیریمیش آداملار کیمی اویان- بویانا قاچیردیلار. اون‌‌لارین آلین‌‌لاریندا اولان قیریشیقلاردان، گؤز‌‌لرینده‌‌کی وحشتی، باخیش‌‌لاریندان‌ایسه بیر درده مبتلا اولدوقلارینی آنلاماق اولوردو؛ آمما بیر تزه‌‌لیک‌ده نظریمی‌جلب ائدیردی؛ اودا بیر فرومدا اولان مینیک ماشین‌‌لاری‌نین خیابانلاردا آخیشماسی‌ایدی. بو ماشینلار تانیدیغیم تاکسی‌‌لر کیمی‌دئییردی‌لر. سونرا اؤیرندیم کی قاجار نسلیندن اولان فخرالدوله آدلی بیر خانم نئچه یوز عدد بو تزه تاکسی‌لاردان ایلک دفعه اولاراق خارجدن وارد ائتمیشدیر.
ایکی ایلدن سونرا یئنه تهران کوچه‌‌‌‌لرینده ایش آختاریردیم. فاشیزمین دونیادا یاراتدیغی محاربه یئنیجه قورتارمیشدی. بیر ایل ایدی دونیادا توپ، توفنگ سسی ائشیدیلمیردی. محاربه‌‌دن ضرر گؤرموش اؤلکه‌‌‌لر یئنی‌دن قوروجولوق ایش‌‌لرینه باشلامیشدیلار. ایراندادا باشیلجا اولاراق تهراندا قدیم دایر اولان کارخانا‌‌لارین چوخو قاپی‌‌لارینی باغلامیش، صادرات و وارداتین اولمادیغیندان کسادلیق و ایشسیزلیک وجودا گلمیشدی. چؤرکچی دوکان‌‌لاری‌نین اؤنونده صف‌‌لرین سایی گئتدیکجه آرتماقدا ایدی. هر بیر آذربایجانلی تهرانا وارد اولان کیمی‌چیگنینه بیر صاندیق پرتقال آلیب، اونو دنه- دنه ساتماغا مشغول اولوردو. تهران دوغروسو اوستو آچیق بیر مزارا بنزه‌‌ییردی…
ایش آختاریشیندا
….. من ایش دالینجا دولانیردیم. او زامانلار تهراندا اولان «چیت‌سازی» کارخاناسی تازا تیکیلیب، ایشه باشلامیشدی. ائشیتدیگیمه گؤره اوردا کارگر قبول ائدیردی‌لر. اونا گؤره‌‌ده اؤزومو حاضیرلاییب، صاباحی گونو چیت‌سازی کارخاناسینا گئتدیم. اوردا منیم کیمی ایشسیز آدام‌‌لارین سایی حددیندن آرتیق ایدی. بئله گؤردوکده بیر آز ال- آیاغیم سویودو، آمما چاره‌‌م یوخ ایدی. مجبور اولوب دؤزمه‌‌لی اولدوم. بیر آزدان سونرا کارگر‌لر آراسیندا انکئت پایلادیلار؛ ه‌امی‌گره‌‌ک اونو دولدورمالی ایدی. من انکئتی دولدوراندا «آنادان اولدوغون یئر» سوالینا جواب یازمالی‌ایدیم. سیجیللیمده «باکی» یازیلمیشدی، آمما باکی سؤزونو یازماغا الیم گلمیردی. بیلیردیم کی بو سؤز اون‌لاری ایلدیریم کیمی چالاجاق. اونا گؤره ده باکی سؤزونون یئرینی بوش قویدوم. انکئتین آلتینی امضالاییب آماده ائتدیم. ازده‌ام او قده‌ر چوخالمیشدی کی نؤوبه‌‌‌نین منه چاتماغینی گومان ائتمیردیم. ائله ده اولدو. او گون ساعت ۳ کیمی‌گؤزله‌‌دیم. نؤوبه منه یئتیشمه‌‌دی. تصمیم توتدوم صاباح سحر تئزدن کارخانادا حاضیر اولام. ائرته‌‌سی گون سحر تئزدن گلیب اؤزومه یئر توتدوم. گون اورتایا یاخین دفتره وارد اولدوم. دولدوردوغوم ورقه‌‌نی تقدیم ائتدیم. مسئول کارمند ورقه‌‌نی اوخویوب، باشینی قووزادی:
– نه اوچون دوغولدوغون یئرین آدینی یازمامیسان؟
او مندن جواب گؤزله‌‌مه‌‌ییب دئدی:
– سیجیللینی وئر منه!
من ناامید اولا- اولا دئدیم:
– بویورون.
او سیجیللینی مندن آلیب ورقله‌‌دی:
– سن کی «بادکوبه» ده آنادان اولوبسان. بیز ایرانلی ایشه قبول ائدیریک.
– من ده ایرانلی‌یام. آذربایجانلی.
او قاش‌‌لارینی دویونله‌‌ییب دئدی:
– سیز «مهاجر»سیز!
قاپیدا دایانان مامورا ایشاره ائتدی. مامور گلیب قولومدان توتوب ائشیگه چیخارتدی. بئله‌‌لیکله بیر دونیا اومید بسله‌‌دیگیم آروز‌لاریم هاوایا دؤندو. یئنه‌‌ده دوننکی مبارزه یول‌لاریم گؤز‌لریمین اؤنونده جیلوه‌‌لندی. یولومون حق اولدوغونا بیر داها ایمان گتیردیم. دوشونوردوم، نه قده‌ر کوروش‌‌‌لارین، دارا‌‌لارین، محمدرضا کیمی‌تؤر- تؤکونتو‌لری وارسا، ایران و آذربایجان خالق‌‌لارینا شن حیات، رفاه امکانی اولمایاجاقدیر. یول‌لاری ایشیقلاندیران یالنیز مبارزه‌‌دیر…
یئنه تحقیر، یئنه اذیت
….. آذربایجان نهضتی‌نین غروبوندان سونرا ایراندا خصوصاً تهراندا سیاسی، اجتماعی وضعیت آغیر و دؤزولمز اولموشدو. فارس شوونیست‌لری تورک‌لری گؤرنده اون‌لاری آجی گولوش‌لرله قارشیلاییردیلار. آذربایجا‌نین شهر و کند‌‌لریندن آخیب گلن‌لر تهرا‌نین جنوبونو – «جوادیه»نی، «نازی‌آباد»ی- دولدورموشدولار. باشقا دیلله دئسک آذربایجانلی‌‌‌لارین دیوار‌لاری آشاغی گلدیکده، شوونیست‌‌لرین دیوار‌لاری یوخاری قالخیب اوجالیردی. دربارین ه‌وادار‌لاری کؤنول‌لری ایسته‌‌مه‌‌دیگی آدام‌لاری «متجاسر» آدی ایله تحقیر ائدیردی‌لر.
هله یوز ایل بوندان اول اورتا شرقده، مثلی اولمایان مشروطه قیامینی یارادان، آذربایجا‌نین قهرمان اوغلو ستارخا‌نین قالدیردیغی بایراغین آلتیندا لیاقتسیز قاجار شاه‌‌‌لاری‌نین تخت- تاجینی لرزیه سالان، شیخ محمد خیابا‌نینین آزادستان شعاری‌نین آلتیندا آپاریلان مبارزه نتیجه‌‌سینده ایران ارتجاع حؤکمرانلیغی‌نین آیاغینی بیرایل تمام آذربایجاندان کسن، ۱۳۲۴- جی ایلین ۲۱ آذرینده س. ج پیشه‌‌وری‌‌نین ره‌برلیکی ایله یاراتدیغی ملی حؤکومت، آزادلیغین، اصلاحاتین نه اولدوغونو نه اینکی آذربایجانا، حتی بوتون دونیایا بیلدیرن بیر قهرمان خالقین ائولاد‌لاری، ایندی تهران شوونیست‌لری طرفیندن مختلف شکیل‌لرده تحقیر‌لره، اذیت‌‌لره معروض قالیردیلار.
آذربایجان نهضتیندن سونرا رضاخا‌نین اوغلو محمدرضا آمریکادان آلدیغی غالبیت نشا‌نین سینه‌‌سینه تاخاراق اؤزونو اسکندرکیمی فاتح حساب ائدیردی. یالتاق مطبوعاتچی‌لار «آریامهر» آدینی بیر مدال کیمی شاه‌ین یاخاسینا یاپیشدیرماغا حاضیرلاشیردیلار. دربارین دؤره‌‌سینده قارین‌‌لارینی پیی باسمیش لقب صاحب‌لری، سلطنتین پایه‌‌‌‌لرینی مؤحکملتمکده‌‌ایدی‌لر، آمما صاباحکی باش‌‌لارینا گله‌‌جک قضا- قدردن خبر‌لری یوخ ایدی. ایران و آذربایجان خالقی‌‌نین دؤزومو اولسادا، کؤهنه شاهلیق اصولونون عئیبجرلیک‌‌لرینه قارشی نیفرتینی اؤز قلبینده یاشادیردی…
قایناق: «گوموشو پئنجک» – نشر فیروزان – 1387 و چاپ اولونمامیش خاطره‌لری(ائلدار موغانلی)