(۱۹۴۵-۱۹۴۶-جی ایللر)
ایران آذربایجانی خلقینین ایلک دولت حاکمیتینین یرلی اورقانی اولان انجومن ۱۹۰۶- جی ایلین آخیرلاریندا تبریزده تشکیل ائدیلمیشدیر. تبریز شهرینین انجومنینین تشکیلی بوتون ایران اراضیسینده انجومنلر یارادیلماسی اوچون بیر باشلانغیج اولموشدور. بئله کی، تبریزده انجومن یارادیلاندان سونرا، تهراندا، اصفهاندا، کرماندا، رشتده، مشهدده، شیرازدا و ایرانین باشقا شهرلرینده ده تشکیل ائدیلمیشدیر.
۱۹۰۵-۱۹۱۱- جی ایللر انقلابی دؤورونده میدانا گلمیش انجومنلر ایچریسینده ان انقلابی و دئموکراتیکی تبریز انجومنی آدلانان آذربایجان ایالتی انجومنی ایدی.
دوغرودور، انقلابدان سونراکی دؤورده انجومنلر موقتی اولاراق آرادان قالدیریلمیشدیر. لاکین گئنیش خلق کوتله لری ارتجانین اؤزباشینالیغینا باخمایاراق خلق حاکمیتی اورقانی اولان انجومنلرین یارادیلماسی اوغروندا مبارزه دن ال چکمدی. آذربایجان خلقی یئنه ده ملی-آزادلیق اوغروندا مبارزه یه قالخدی. شیخ محمد خیابانینین باشچیلیق ائتدیی ملی- آزادلیق حرکاتی تبریز شهرینده غلبه چالدی و انجومنلر یئنیدن تشکیل ائدیلدی. لاکین چوخ کئچمه دن بو مترقی آزادلیق حرکات دا بیر سیرا سببلر اوزوندن مغلوب ائدیلدی، تشکیل اولونموش انجومنلر آرادان قالدیریلدی.
لاکین یاریم عصرلیک ملی موختاریات اوغروندا مبارزه تاریخینه و انقلابی عنعنه یه مالیک اولان آذربایجان خلقی، یئنه ده ایران خلقلرینین آزادلیق حرکاتیندا بایراقدار اولدو.
انجومنلرین تشکیلی تاریخینده ۱۹۴۵-۱۹۴۶- جی ایللر آذربایجان خلقینین ملی- آزادلیق حرکاتی خصوصیله قید ائدیلمه لیدیر. هئچ ده تصادفی دئییلدیر کی، ۱۹۴۵-۱۹۴۶-جی ایللر انقلابی دؤورونده ملی-آزادلیق حرکاتینا باشچیلیق ائد‌ن آذربایجان دمکرات فیرقه سی ملی موختاریات مسئله سینی اؤن پلانا چکمیش و حرکاتین یاخین مقصدی کیمی اؤز پروقرامیندا قید ائتمیشدیر. پروقرامدا دئییلیردی: «ایران اراضیسینده یاشایان هر بیر ملتین داخیلی موختاریات و اؤز موقددراتینی تعیین ائتمک حقوقو واردیر، بو حقوق ایالت و ایالت انجومنلری واسطه‌سیله تعمین ائدیلمه لیدیر».
محض بونا گؤره ده آذربایجان خلقینین مبارزه تاریخینده شانلی صحیفه آچان آذربایجان ملی کونقران‌سی انجومنلرین تشکیلی حاقیندا عملی قرار قبول ائتمیشدیر.
۱۹۴۶-جی ایل یانوار آیینین ۸-ده آذربایجان ملی مجلیسینین ریاست هئیتی ویلایت و شهر انجومنلرینه سئچکیلر حاقیندا قانون لاییحه سینی تصدیق ائتمیشدیر.
یئرلی انجومن سئچکیلری حاقیندا قرارا اساساً ، ویلایت انجومنلری ایکی ایل، شهر، رایون و کند انجومنلری بیر ایل مدتینه سئچیلیردی.
انجومنلرین گئنیش حقوق و سلاحیتلری وار ایدی. شوره وی انجومنلرین حقوق و سلاحیتیندن دانیشارکن دئمیش‌دی: «انجومنلرین سالاحیتلری چوخ گئنیشدیر. اونلار دولت اورقانلارینین بوتون ایشلرینه قاریشا بیلر. انجومنلر اؤزلرینین انکشافی اوچون اؤلکه ده مومکون اولان بوتون شرایطی یاراتمیشدیر. آذربایجان خالقی هله ۴۰ ایل بوندان قاباق قهر‌مانجاسینا آپاردیغی مبارزه نتیجه سینده یئرلی حاکمیت اورقانلارینین یارادیلماسی حقوقونو الده ائتمیشدیر. لاکین آزادلیق دوشمنلری ایندیه دک اونا شاه- فئودال اصول – اداره سی اولمادان دمکراتیک اساسلار اوزره اؤز حیاتینی قورماغا امکان وئرممیشدیر. بیز گرک بوتونلوکله اونو حیاتا کئچیرمیه چالیشاق کی، گئنیش خلق کوتله لری یئنی جمعیت قورولماسیندا و دولت ایشلرینده یاخیندان اشتراک ائده بیلسینلر». انجومنلرین سلاحیتی انجومنلر حاقیندا نظامنامه ده تصدیق ائدیلمیشدی. همین نظامنامه ده انجومنلرین تابئچیلیینده اولان یئرلی اداره چیلیک اورقانلارینین تصروفات و مده‌نی فعالیتینه رهبرلیک، وطنداشلارین اجتماعی آساییشی محافظه قایدالارینی تعمین، یئرلی تصروفات پلانینی و بودجه نی معین ائتمه لری گؤستریلیردی. یئرلرده خلق حاکمیتینی مؤحکملندیرمک مقصدیله یارادیلان انجومنلر، نظامنامه اوزره اونلارا وئریلمیش حقوق دایره‌سینده اؤز اراضیلرینده وظیفه لی شخصلرین فعالیتینه نظارتی حیاتا کئچیریردی.
شوره وی یازیردی: «…انجومنلر وئرگیلرین توپلانماسینی و صرف اولونماسینی تعیین ائدیب اونا نظارت ائده جک؛ نظارت آشاغیدان باشلاییب یوخارییادک محله، ویلایت و ملی مجلیسه قدر ائدیله‌جکدیر…».
یئرلی حاکمیت اورقانلاری سیستمینده انجومنلردن باشقا، مختلف دولت اداره سین ده فعالیت گؤستریردی. همین ایداره‌لر بیلاواسیته یئرلی انجومنلرین نظارتی آلتیندا ایشلییردیلر. انجومنلر یئرلرده دولت اداره سینین بوتون فعالیتینه ایسته نیلن وقت نظارت ائده بیلردی. یئرلی انجومن سئچکیلری حاقیندا قرارین ۱۰- جو مادده‌سینده دئییلیر:» بوتون ناظرلیکلر و مرکزی دولت اورقانلاری، یئرلرده تشکیل ائتدیکلری اداره و شعبه لر یئرلی انجومنلرین نظارتی آلتیندا ایشلملیدیرلر».
انجومنلرین اجرایه هئیتلری ده بعضی قرارلار قبول ائتمک حقوقونا مالیک ایدی.
عمومیتله بوتون انجومنلر دمکراتیک مرکزیت پرینسیپینه اویغون اولاراق فعالیت گؤستریردی.
انجومن عضولری اصیل خلق نماینده‌لری اولوب، خلقین ایراده و منافئیینی تمثیل ائدیردی. انجومنلر خلق ائلچیسی واسطه سیله اهالی ایله سیخ علاقه ساخلاییردی. انجومن نماینده‌لری انجومنین قرار و سرنجاملارینین حیاتا کئچیریلمه سینده بؤیوک فعالیت گؤستریردیلر. یوزلرله انجومن نماینده لری شهر و کندلرده خلق ایشینه رهبرلیک ائدیردی. انجومن نماینده‌لری اؤز ایشلرینی محض بو پرینسیپ اساسیندا قورموشدولار.
بو پرینسیپین تطبیق ائدیلمه سی بوتون دولت حاکمیت اورقانلاری سیستئمینین واحدلیینی تعمین ائدیردی.
انجومنلرین فعالیتینه آلی حاکمیت اورقانی طرفیندن ائدیلن مرکزی رهبرلیک بوتون دولت حاکمیت اورقانلارینین مقصد، اداره و حرکت بیرلیینی تعمین ائدیردی. بو، بیلاواسیطه آذربایجان خلق حاکمیتینین اؤز کاراکتریندن بیر ضرورت کیمی دوغوردو کی، بو دا آذربایجان دمکرات فیرقه سینین رهبرلیگی آلتیندا زحمتکئش کوتله لرین اؤز فیرقه سی ایله اداره و حرکت بیرلیینین ایفاده‌سی ایدی. اونا گؤره ده تصادفی دئییلدیر کی، بوتون زحمتکئش خلق ملی موختاریتین مؤحکملندیریلمه سی اوغروندا مبارزه آپاریردی.
ایران آذربایجانیندا یارادیلمیش انجومنلر تاریخی ضرورتین نتیجه سی اولموش و گنیش خلق کوتله لرینی دولتی ایداره ائتمه ایشینه جلب ائتمکده بؤیوک رول اوینامیشدیر.
سلطانعلی میرزه زاده